Anna LarssonDyrektor ds. wdrażania modeli GOZ w Reloop Platform
Teraz Środowisko: W Europie system kaucji za odpady opakowaniowe działa już w 13 państwach. Jakie rozwiązania w kontekście finansów i funkcjonowania są przyjmowane?
Anna Larsson: Większość europejskich systemów kaucyjnych na opakowania jednorazowe to systemy scentralizowane, które mają jednego operatora utworzonego przez producentów i sprzedawców (w Europie dominuje zbiórka w jednostkach handlowych). Taki operator jest niczym innym jak reprezentującą producentów organizacją odzysku, która ma za zadanie zorganizować i sfinansować zbiórkę odpadów opakowaniowych po napojach. System może być też zdecentralizowany (np. Niemcy) albo zarządzany przez operatora państwowego (np. Chorwacja), ale to pojedyncze przypadki.
Wszystkie zdecentralizowane europejskie systemy działają w formule non-for-profit, co jest związane z realizacją Rozszerzonej Odpowiedzialności Producentów (ROP), i wszystkie wykorzystują zasadę pokrycia kosztów netto, która jest zgodna z art. 8a unijnej dyrektywy odpadowej.
TŚ: Jak wygląda bilans kosztów i przychodów w systemie?
AL: Koszty wiążą się głównie z organizacją zbiórki opakowań i przygotowaniem ich do recyklingu. Po stronie kosztów wyróżniamy następujące elementy: opłata manipulacyjna (zwracana jednostkom handlowym za każdą zebraną sztukę opakowania), transport, logistyka, administracja i marketing.
Przychody pochodzą ze sprzedaży materiałów przeznaczonych do recyklingu i z niezwróconych kaucji. W przypadku gdy koszty przekraczają przychody, wprowadzający pokrywają operatorowi brakującą sumę w formie opłat za każdą sztukę opakowania i w zależności od rodzaju materiału.
TŚ: Wróćmy do zasad non-for-profit oraz kosztów netto. Jak w praktyce są realizowane?
AL: Zbiórka odpadów (też opakowaniowych) to jest w mojej opinii usługą publiczną, czyli usługą, jaką oferuje podmiot publiczny lub prywatny na zaspokojenie potrzeb społecznych. I najlepiej, aby zbiórka ta działała w systemie non-for-profit, jak to ma miejsce w różnych systemach ROP.
Reguła non-for-profit polega na tym, że operator systemu nie zarabia na organizacji, prowadzeniu i eksploatacji systemu kaucyjnego. Wszystkie przychody ze sprzedaży surowców i z nieodzyskanych kaucji przekazywane są na pokrycie kosztów systemu. Ponadto finansowanie systemu, jeśli jest taka potrzeba, uzupełnia się z wpłat od producentów i importerów. Dla przykładu, w Norwegii wpłaty wprowadzających to tylko 5% kosztów.
We wszystkich europejskich systemach jest też stosowana zasada kosztów netto w podziale na frakcje materiałowe, czyli producenci wpłacają tyle, ile potrzeba na pokrycie kosztów danej frakcji (butelki plastikowe, butelki szklane oraz puszki metalowe) po podliczeniu przychodów.
W Norwegii producenci wprowadzający puszki metalowe dostają od operatora zwrot, ponieważ nieodzyskane kaucje i przychody ze sprzedaży surowców pokrywają koszty zbiórki z naddatkiem. To efekt działania zasady non-for-profit oraz zasady pokrycia kosztów netto. W Szwecji czy Estonii producenci za opakowania aluminiowe nie płacą nic (stawka jest zerowa) – to też przykład uwypuklający zasadę netto.
Opłaty ROP za opakowania z tworzyw sztucznych w wybranych krajach europejskich w przeliczeniu na jednostkę opakowania w systemie kaucyjnym są niższe niż w gminnym. Weźmy za przykład znowu Norwegię, będącą jednym z najdroższych państw w Europie, w której koszty zagospodarowania plastiku dla producentów napojów w 2020 r. wyniosły 2,8 NOK/kg przy zbiórce na poziomie ok. 89%. Dla porównania w Austrii bez systemu kaucyjnego było to 6,95 NOK/kg przy zbiórce tworzyw sztucznych na poziomie ok. 33% (a dla PET ok. 70%). Podobną zależność widać też w innych państwach.
TŚ: Czy można wywnioskować, że producenci opakowań są generalnie „za” systemami kaucyjnymi?
AL: Tak, bo system kaucyjny oznacza większy poziom zbiórki, a więc i możliwość uzyskania większej ilości recyklatu, który zgodnie z unijnymi przepisami staje się obowiązkowy w opakowaniach. Istotne jest, iż można domykać obieg w ramach jednego rodzaju opakowania poprzez recykling butelka w butelkę i puszka w puszkę.
Producenci napojów oraz wód mineralnych i źródlanych, należący do stowarzyszenia UNESDA, przedstawili stanowisko, w którym opowiadają się za obowiązkowymi systemami kaucyjnymi w Europie.
TŚ: Pochylmy się też nad losem gmin, na których obecnie w Polsce spoczywa obowiązek zbiórki odpadów komunalnych, oraz nad mieszkańcami. Czy dla nich system kaucyjny jest korzystny?
AL: Patrząc krótkowzrocznie, gdyby system kaucyjny w Polsce wszedł dziś bez reformy ROP, to będzie on oznaczał straty dla gmin, bo nadal będą musiały zbierać inne opakowania, a kosztów ich zbiórki nie będą mogły uzupełniać z uzyskiwanych dzisiaj przychodów ze sprzedaży opakowań po napojach. Ale biorąc pod uwagę, że ROP musi w końcu w Polsce wejść, bo wymagają tego dyrektywy, wpływ dla gmin będzie neutralny ze względu na zasadę pokrycia kosztu netto. Art 8a Ramowej dyrektywy odpadowej wyraźnie wskazuje: wprowadzający pokryją koszty zbiórki po skalkulowaniu przychodów ze sprzedaży surowców.
Dobrze zaplanowany system ROP przenosi odpowiedzialność za odpady opakowaniowe na producentów, a konsumentom oddaje decyzyjność – obecnie w Polsce ilość produkowanych odpadów opakowaniowych nie ma żadnego wpływu na wysokość opłat za odpady.
TŚ: Mówiąc o systemie kaucyjnym naturalnie przechodzimy do tematu recyklingu. Jaka jest zależność pomiędzy zbieraniem odpadów opakowaniowych w systemie kaucyjnym a rynkiem surowców wtórnych?
AL: Na pewno dzięki systemowi kaucyjnemu zwiększa się podaż surowców wtórnych.
Teraz w Polsce zbiera się ok 80% puszek, 62% butelek szklanych i 43% butelek plastikowych. Przy zastosowaniu systemu kaucyjnego dla opakowań po napojach szacuje się, że w Polsce poziom zbiórki butelek plastikowych wzrósłby o 47%, butelek szklanych o 27% i puszek o 9%.
Wprowadzenie kaucji daje konsumentom motywację pieniężną i ilość zbieranych w systemie opakować wzrasta. Przy dobrze zaplanowanym i funkcjonującym systemie kaucyjnym zbiórka może wynieść ok. 90%.
Ponadto system kaucyjny to nie tylko surowce do recyklingu, ale do recyklingu w obiegu zamkniętym, czyli np. z odpadów z butelek PET mamy możliwość wyprodukowania nowych butelek PET.
A trzeba sobie zdać sprawę z tego, że równocześnie zwiększa się popyt na surowce z recyklingu, ponieważ producenci chcą się pochwalić już nie tylko możliwością recyklingu opakowania, ale też wykazać, że opakowania wprowadzane na rynek zawierają w znacznym stopniu substrat pochodzący ze zbiórki odpadów opakowaniowych, czyli tzw. recyklat. Takie podejście jest ważne zarówno z punktu widzenia wdrażania GOZ, jak i działań z obszaru CSR.
W przypadku PET dyrektywa SUP nakłada obowiązek min 25% recyklatów w nowych opakowaniach, do tego dochodzą zobowiązania producentów – już nie tylko opakowań plastikowych - którzy chcą osiągnąć i więcej.
Zatem popyt na surowce wtórne jest duży, większy niż ich podaż, i będzie dalej rósł. W najbliższych miesiącach i latach będą więc rosnąć ich ceny.
TŚ: Jakie są różnice pomiędzy cenami surowców z poszczególnych frakcji?
AL: Te ceny zmieniają się dynamicznie w czasie i różne są uwarunkowania w systemach w zależności od rodzaju umów (długo i krótkoterminowe lub bazujące na indeksowaniu w zależności od sytuacji rynkowej). Podając jednak europejskie dane za 2022 r., frakcjabutelek plastikowych (PET) osiągnęła wartość ok 1 700 euro/tonę, aluminium ok. 3 000 euro/tonę.
TŚ: Obligatoryjny udział recyklatu to jedna kwestia. Co jeszcze motywuje do zwiększania jego udziału np. w opakowaniach?
AL: Wskazałabym na dwa aspekty: zwiększone bezpieczeństwo dostaw surowca oraz niższe koszty produkcji.
W produkcji np. butelek plastikowych przestajemy być zależni od surowca pierwotnego, czyli ropy naftowej, która w Polsce nie występuje. Musimy ją importować z rynków zewnętrznych, w tym z rynku będącego w stanie wojny i od państwa będącego naszym antagonistą.
Dodatkowo oszczędności odczują ci, którzy nie będą musieli produkować z surowców pierwotnych, które generalnie są bardziej energochłonne. Produkcja butelek szklanych ze stłuczki zamiast z surowca pierwotnego (piasku) jest tańsza, ponieważ zużywa się mniej energii. A energia gwałtownie drożeje.
Niedawno podczas targów w Szwecji słuchałam prezentacji o udziale kosztów energii w cenie produktów, w tym opakowań. Jak nie trudno się domyślić, teraz jest on znacząco wyższy niż był jeszcze rok temu.
TŚ: Jak recykling wpływa na gospodarkę?
AL: Zapewnia podaż recyklatów, uniezależnia od rynków zewn. A także tworzy miejsca pracy.
Do produkcji 1000 ton PET z pierwotnego surowca potrzeba 0,5 etatu pracowniczego, a do produkcji rPET z surowców z recyklatem – 9,9 etatów. 1000 ton szkła z recyklingu to 83 razy więcej miejsc pracy. Dlaczego tak się dzieje? W przypadku surowców pierwotnych proces obsługują głównie maszyny, a w przypadku recyklatu mamy zbiórkę, recyklerów itd. To też pozytywny efekt GOZ!
W kontekście potencjału dla gospodarki trzeba podkreślić problematykę marnotrawstwa surowców.. W Polsce marnowanych jest aktualnie 132 opakowań po napojach na głowę mieszkańca. Niepoddane recyklingowi butelki i puszki trafiają na składowiska, do spalarni lub zaśmiecają parki, plaże i lasy.
To olbrzymi potencjał surowców do procesów ponownego użytkowania i recyklingu!
Rozmawiała Dominika AdamskaSekretarz redakcji, geograf
Więcej treści dotyczących samorządów w zakładce Teraz Samorząd.
