NIK proponuje zmiany w systemie badania jakości wód rzecznych

© kozorog

Najwyższa Izba Kontroli podkreśla, że nieprawidłowości występowały już na etapie programowania monitoringu rzek⁽¹⁾.  Powszechnie stosowaną praktyką było ograniczanie zakresu zadań monitoringu wód planowanych w wojewódzkich programach monitoringu środowiska na lata 2013-2015, jak również na lata 2016-2020. Nie planowano niezbędnych badań. W efekcie wojewódzkie programy monitoringu środowiska (WPMŚ) nie spełniały wymogów zawartych w przepisach krajowych, a także były niezgodne z prawem obowiązującym w Unii Europejskiej.

Decyzje podejmowane na podstawie niepełnych danych

Pomimo zrealizowania w 100 proc. planu wskazanego w wojewódzkich programach, wykonany monitoring był niepełny.  Z założenia dopuszczano możliwość częściowego wykonania zadań. Główny Inspektor Ochrony Środowiska akceptował nieuwzględnianie w wojewódzkich programach monitoringu środowiska pełnego zakresu monitoringu rzek i dopuszczał brak sporządzenia kompletnej oceny stanu jednolitych części wód rzek. Powodowało to ryzyko, iż podejmowane w oparciu o niepełne dane decyzje organów administracji dotyczące ochrony wód, były niewystarczające.

Jedną z przyczyn tej sytuacji były ograniczone fundusze Inspekcji Ochrony Środowiska. Prowadzony monitoring dostosowywano do wysokości środków finansowych otrzymywanych z budżetu państwa oraz z krajowych funduszy ekologicznych, zamiast do rzeczywistych potrzeb. NIK ocenia negatywnie istniejący model finansowania zadań monitoringu rzek wymagający corocznego aplikowania przez wojewódzkich inspektorów do krajowych funduszy ekologicznych, z niepewnym skutkiem, o środki na ten cel.

Brak nadzoru nad oczyszczalniami ścieków

Ważnym elementem wpływającym na czystość rzek jest kontrola oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych. Zdaniem NIK brak prawnych możliwości wykorzystania przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska własnych pomiarów jakości ścieków odprowadzanych z oczyszczalni powodował, że od 14 lat wyspecjalizowane w tym zakresie organy państwa nie mogły prowadzić rzetelnej i obiektywnej kontroli nad ściekami wpuszczanymi do wody i ziemi. W efekcie prowadziło to do braku rzeczywistego nadzoru nad oddziaływaniem oczyszczalni na środowisko. Nabiera  to szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy w latach 2003-2015 na budowę i modernizację oczyszczalni ścieków wydano ponad 18 mld zł, a pomimo tego na koniec 2015 r. w przypadku niemal 90 proc. ocenionych jednolitych części wód powierzchniowych utrzymuje się ich zły stan.

NIK zauważa jednocześnie, że od 1 stycznia 2018 r. zmienią się dotychczasowe rozwiązania prawne pozwalające WIOŚ na podstawie własnych pomiarów ocenić, czy nie zostały przekroczone warunki wprowadzania ścieków z oczyszczalni do wód i ziemi.

W sytuacji braku możliwości wykorzystywania własnych badań i analiz oraz niepodejmowania przez Głównego Inspektora działań, aby zmienić tę sytuację, wątpliwości NIK budzi zakup przez ten organ dla wszystkich 16 wojewódzkich inspektorów 48 mobilnych laboratoriów do poboru prób wody i ścieków wyposażonych w automatyczne poborniki. Zdaniem Izby wykorzystanie tych urządzeń było niewystarczające.  W latach 2013 - 2015 wszyscy wojewódzcy inspektorzy przeprowadzili 947 kontroli z użyciem poborników, co dało statystycznie w każdym inspektoracie 1,64 kontroli na miesiąc.

NIK negatywnie ocenia w latach 2013 - 2016 nadzór Ministra Środowiska nad wykonywaniem przez Inspekcję Ochrony Środowiska zadań związanych z prowadzeniem państwowego monitoringu środowiska w zakresie monitoringu rzek oraz z kontrolą podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych. Minister Środowiska nie kontrolował sposobu realizacji przez Głównego Inspektora zadań dotyczących monitoringu rzek. Nie podejmował także, poza analizą sprawozdań z działalności, innych działań nadzorczych w stosunku do Głównego Inspektora. Dodatkowo nie kontrolował Wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska pod kątem programowania monitoringu rzek, prowadzenia tych badań oraz dokonywania ocen stanu wód rzek. Zaniechania te doprowadziły do sytuacji, w której Minister Środowiska nie dysponował wiedzą, czy te organy prawidłowo planują i realizują zadania monitoringu rzek.

Zalecenia NIK

W celu eliminacji stwierdzonych nieprawidłowości i poprawy funkcjonowania monitoringu rzek oraz zwiększenia skuteczności kontroli podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych niezbędne jest podjęcie działań przez:

Ministra Środowiska w celu:

• doprecyzowania w ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska zakresu i sposobu sprawowania przez ministra właściwego do spraw środowiska zwierzchniego nadzoru nad wykonywaniem zadań Inspekcji Ochrony Środowiska;
• zapewnienia sprawowania zwierzchniego nadzoru nad wykonywaniem przez Inspekcję Ochrony Środowiska zadań związanych z prowadzeniem monitoringu rzek oraz kontrolą podmiotów zarządzających oczyszczalniami ścieków komunalnych i przemysłowych;
• spowodowania dokonywania przez organy IOŚ, od 1 stycznia 2018 r., oceny spełniania warunków wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi także w oparciu o wyniki własnych pomiarów;
• opracowania modelu finansowania zadań monitoringu rzek zapewniającego w możliwie pełny sposób realizację zadań zgodnie z wymogami prawa krajowego i zobowiązaniami wspólnotowymi Polski.

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w celu zapewnienia:

• planowania zadań monitoringu rzek w programach Państwowego Monitoringu Środowiska w sposób gwarantujący spełnienie wszystkich wymogów przepisów prawa krajowego i zobowiązań wspólnotowych Polski;
• kierowania i koordynowania działalności organów IOŚ w zakresie planowania monitoringu rzek oraz dokonywania ocen ich stanu w sposób zapewniający zgodną z prawem realizację zadań;
• dokonywania przez organy IOŚ, od 1 stycznia 2018 r., oceny spełniania warunków wprowadzania ścieków do wód lub do ziemi także w oparciu o wyniki własnych pomiarów i analiz.

Wojewodów w celu:

• rozważenia możliwości zwiększenia poziomu finansowania zadań monitoringu rzek.

Wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska w celu:

• planowania zadań monitoringu rzek w programach Państwowego Monitoringu Środowiska w sposób gwarantujący spełnienie wszystkich wymogów przepisów prawa krajowego i zobowiązań wspólnotowych Polski.

Źródło: NIK