O potrzebie ochrony różnorodności biologicznej nie trzeba chyba nikogo obecnie przekonywać. O przyspieszającej utracie zarówno gatunków, jak i całych ekosystemów, z niepokojem mówi się już od kilku dziesięcioleci. W ubiegłym roku świat obiegła alarmująca informacja, że wg raportu IPBES (międzyrządowej platformy na rzecz integracji nauki i polityki w zakresie różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych, działającej pod auspicjami Programu ONZ ds. Środowiska) blisko 1 mln gatunków występujących na ziemi jest obecnie zagrożonych wyginięciem.
Działalność rolnicza bywa niezbędna
Choć intensywny rozwój rolnictwa jest jedną z przyczyn postępującego ubożenia bioróżnorodności, rzadziej wspomina się, że dla ochrony niektórych ekosystemów, zachowanie użytkowania rolnego jest wręcz niezbędne. Zaliczamy do nich półnaturalne łąki i pastwiska. Dlaczego półnaturalne? Powstały bowiem w wyniku działalności człowieka. Prowadzony od wieków na wylesionych terenach wypas zwierząt oraz koszenie łąk, umożliwiły roślinom pochodzącym z naturalnych ekosystemów tworzenie nowych kombinacji, dostosowanych do lokalnych warunków siedliskowych. Tym samym powstały nisze ekologiczne, z których skorzystało wiele gatunków zwierząt. Zarówno te na stałe zasiedlające tereny nieleśne, jak również te związane z lasami, dla których otwarte przestrzenie łąk i muraw stały się miejscem żerowania czy odbywania godów.
Niezwykle cennymi w skali Europy są łąki i murawy występujące w piętrach reglowych, czyli piętrach górskich naturalnie porośniętych lasami. Panujące tu czynniki środowiskowe sprawiły, że w skład ekosystemów wchodzą gatunki i odmiany przystosowane do życia w niezwykle wymagającym otoczeniu. Na terenach górskich częściej występują też endemity, czyli gatunki właściwe tylko dla danego obszaru, niewystępujące nigdzie indziej. W Polsce najwięcej endemitów występuje w Tatrach oraz w Pieninach. Przyjmuje się, że każdy wyodrębniony łańcuch górski posiada swój własny charakterystyczny typ roślinności. Wszystko to sprawia, że łąki i murawy reglowe to unikalne, bogate w gatunki zbiorowiska roślinne znacznie różniące się od swoich nizinnych odpowiedników.
Niestety gospodarka rolna spotyka w górach sporo wyzwań. Regres pasterstwa w ostatnich dziesięcioleciach sprawił, że wiele terenów zostało porzuconych. Rozpoczął się na nich proces zarastania. Najpierw w runie pojawiły się gatunki leśne, takie jak borówka czernica czy paprocie, potem zaczęły rozwijać się zarośla i podrost drzew. Jak zatem chronić różnorodność biologiczną łąk i muraw reglowych w Karpatach? Najskuteczniejszą metodą jest tradycyjny, zrównoważony wypas owiec oraz towarzyszące mu zabiegi, takie jak późnoletnie koszenie tzw. niedojadów.
Ochrona in-situ, która wspiera tradycję
Na uzyskaniu korzyści przyrodniczych płynących z tradycyjnej gospodarki pasterskiej opiera się, realizowany przez Centrum UNEP/GRID-Warszawa we współpracy z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków, projekt pn. „Karpaty Łączą – Tradycyjne pasterstwo jako forma czynnej ochrony zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych w Karpatach” (strona projektu: www.tradycyjnepasterstwo.karpatylacza.pl). Głównym celem przedsięwzięcia jest utrzymanie i poprawa stanu półnaturalnych nieleśnych ekosystemów górskich łąk i muraw w polskiej części Karpat. Działania ochronne ukierunkowane są na ochronę dwóch typów siedlisk przyrodniczych: bogatych florystycznie górskich i niżowych muraw bliźniczkowych oraz górskich łąk konietlicowych użytkowanych ekstensywnie, wraz ze związanymi z nimi gatunków ptaków (m.in. derkacza, cietrzewia czy świergotka łąkowego). Projekt realizowany jest na 16 położonych w województwach małopolskim i śląskim halach, na których poprzez tradycyjny wypas owiec (połączony z wykaszaniem) prowadzona jest czynna ochrona in situ. Wszystkie hale znajdują się w granicach obszarów Natura 2000 lub ich bliskim sąsiedztwie.
Poza działaniami ochronnymi, projekt ma na celu również wsparcie tradycyjnej, zrównoważonej, ekstensywnej gospodarki pasterskiej w polskich Karpatach, upowszechnianie dobrych praktyk czynnej ochrony przyrody oraz zwiększenie świadomości nt. roli i znaczenia różnorodności biologicznej terenów górskich.
Jednym z rezultatów projektu jest stworzona przez Centrum UNEP/GRID-Warszawa platforma multimedialno-geoinformacyjna, łącząca w sobie geoportal i część edukacyjną. Korzystając z niej można zapoznać się z lokalizacją i charakterystyką hal projektowych, jak również pogłębić swoją wiedzę w tematach przyrodniczych, związanych z pasterstwem w szerokim kontekście całego regionu karpackiego. Platforma dostępna jest w zakładce „GEOPORTAL” na stronie projektu.
Projekt „Karpaty Łączą – Tradycyjne pasterstwo jako forma czynnej ochrony zagrożonych gatunków i siedlisk przyrodniczych w Karpatach” współfinansowany jest z funduszy Programu Infrastruktura i Środowisko 2014-2020.
Źródło: Centrum UNEP/GRID-Warszawa
Artykuł powstał przy współpracy z Centrum UNEP/GRID-Warszawa