© FredanFoto
Polska jest krajem o ubogich zasobach wodnych. W przeliczeniu na jednego mieszkańca przypada ok. 1 600 m sześc. wody rocznie. Dane te uwzględniają wszelkie potrzeby – nie tylko bytowe, ale również gospodarcze. W okresie suszy na jednego Polaka przypada 1000 m sześc. wody rocznie. Dlatego jednym z kluczowych zadań zrównoważonej gospodarki wodnej jest zapewnienie odpowiedniej ilości wody, która zaspokoi wszystkie potrzeby ludzi, gospodarki i środowiska. W 2020 roku Wody Polskie, w ramach programu STOP SUSZY!, zakończyły opracowanie pierwszego w Polsce planu przeciwdziałania skutkom suszy (PPSS). Program obejmuje też realizację inwestycji z zakresu retencji.
Skala zjawiska suszy w Polsce
Według danych PPSS aż 1/3 terenów rolnych i leśnych w naszym kraju jest ekstremalnie lub silnie zagrożona występowaniem suszy. Z kolei ocena zjawiska suszy z wielolecia 1987-2018 wskazuje, że blisko 56 proc. powierzchni naszego kraju jest w zasięgu silnego stopnia zagrożenia występowaniem suszy. Mimo opadów, których roczna suma od kilkudziesięciu lat utrzymuje się na średnim poziomie ok. 650 mm rocznie, w centralnej Polsce są rejony, gdzie wynik ten nie przekracza 400 mm rocznie. Dodatkowo, w ostatnich latach zmienia się struktura opadów. Sezon zimowy jest suchy, przy utrzymujących się dość wysokich temperaturach. To skutkuje niskim uwilgotnieniem gleby i powoduje, że zasoby wodne w rzekach nie odbudowują się w sposób wystarczający. Efekt? Od kilku lat w Polsce obserwowany jest deficyt wody w środowisku.
Czytaj: Susza skrada się powoli 
Jeszcze na początku 2020 roku modele analityczne wskazywały, że jeśli wiosną nie pojawią się długotrwałe, umiarkowane opady, w kraju będziemy mieli do czynienia z największą suszą od 50 lat. Przede wszystkim największym realnym zagrożeniem była susza rolnicza. W pierwszym raporcie Wód Polskich STOP SUSZY! 2020 opublikowanym na stronie www.stopsuszy.pl dane wskaźnika wilgotności gleby dla stycznia 2020 roku miejscami prezentowały wartość poniżej 35 proc. (w profilu na głębokości poniżej 1 m). To oznaczało, że wegetacja roślin rozpocznie się w warunkach suszy - i to trzeci rok z rzędu. Konieczne było podjęcie skutecznych i przynoszących szybkie efekty działań, które ograniczą skutki suszy rolniczej.
Skuteczne sposoby na zatrzymanie wody
Łagodzenie skutków suszy to przede wszystkim poprawa możliwości retencji, zarówno w skali mikro, jak i makro. W Polsce retencjonuje się 6,5 proc. średniego rocznego odpływu wód, a przykładowo w Hiszpanii ponad 45 proc. Zmiana struktury opadów skłania do inwestycji, które pozwolą umiejętnie zagospodarować wodę opadową. To z kolei wymaga kompleksowych działań, by z dobrodziejstw wody cały kraj korzystał w miarę możliwości równomiernie. Ten cel można zrealizować tworząc odpowiednią infrastrukturę i właściwie kształtując obszary zlokalizowane w sąsiedztwie rzek na całym obszarze Polski. Bardzo ważna jest retencja krajobrazowa i leśna, w tym ograniczenie wycinki drzew oraz odtwarzanie oczek wodnych, retencja na terenach rolnych (w tym zatrzymywanie wody w glebie), jeziorna, w wyrobiskach pokopalnianych, jak i mikroretencja na terenach miejskich oraz retencja korytowa w rzekach. Zwiększenie retencji jest realizowane za pomocą szeregu rozwiązań technicznych i nietechnicznych, wdrażanych zarówno poprzez renaturyzację rzek i innych cieków, jak i poprzez budowę zbiorników, zapewniających retencję w mniejszej i większej skali. Przy tym należy zwrócić uwagę, że wszelkie działania poprzedzone są wykonaniem szeregu badań i analiz, wskazujących najkorzystniejsze rozwiązanie z punktu widzenia celu, jaki jest założony (uwzględniając aspekty środowiskowe, gospodarcze oraz ekonomiczne).
Inwestycje, które bezpośrednio wspierają rolnictwo
Szczególnie ważne dla rolnictwa są działania prowadzone w ramach Programu kształtowania zasobów wodnych na terenach rolniczych, które Wody Polskie zaczęły realizować w 2020 roku. To ponad 650 inwestycji na terenie całego kraju, na kwotę 160 mln zł. Zadania polegają na czasowym podpiętrzeniu wód w rzekach i kanałach i doprowadzeniu ich za pomocą rowów melioracyjnych do użytków rolnych pozwala, przy stosunkowo niskich nakładach finansowych, nawet 10-krotnie zwiększyć retencję glebową. Na skutek tych działań w zlewni wyrównuje się również poziom wód gruntowych. W rezultacie umożliwia to zwiększenie plonów o 30-40 proc.
Pilotażowy program w zlewni rzeki Regi i Dziwny pozwolił na nawodnienie około 2 300 ha użytków rolnych. Objęto nim 20 rzek i 53 kanały, włączając w to przebudowę i odbudowę 146 śluz i zastawek oraz 500 przepusto-zastawek, za łącznie ok. 10 milionów złotych.
Dodatkowych 48 mln m sześc. zatrzymanej wody
W 2020 roku uzyskano niemal natychmiastowy efekt w postaci magazynowania wody w praktycznie każdej zlewni w kraju, dzięki obudowie i modernizacji urządzeń wodnych oraz rozwojowi systemu nawadniająco-odwadniającego małych cieków i rowów. Dodatkowe 48 mln m sześc. wody pozwoliło na zmniejszenie wykorzystywania wód podziemnych do nawadniania. Zgodnie z planem przeciwdziałania skutkom suszy, pobór wód podziemnych na cele nawodnień w przypadku łagodzenia skutków suszy powinien być brany pod uwagę jedynie jako rozwiązanie ostateczne.
Działania z zakresu retencji korytowej promują zrównoważoną gospodarkę wodną na terenach rolniczych, zabezpieczając dostępność wód w okresach ich niedoborów i zapewniając swobodny jej odpływ przez systemy rowów do rzek i kanałów, w okresie ich nadmiaru. Założenia programu pozwolą na sterowanie poziomem wód w korytach rzek i kanałach na odcinkach mających połączenie z systemem rowów melioracyjnych. Działania te wymagają ścisłej współpracy pomiędzy Wodami Polskimi a samorządami oraz spółkami wodnymi zrzeszającymi rolników. W 2020 roku Wody Polskie w ramach takiej współpracy zawarły kilkadziesiąt porozumień z gminami. Program będzie realizowany do 2022 roku.
Wody Polskie wciągu najbliższych lat chcą zwiększyć retencję do 15 proc. Oprócz zadań z zakresu retencji korytowej Wody Polskie realizują szereg innych inwestycji, których celem jest ochrona przed suszą i powodzią oraz troska o dobry stan wód. Wartość inwestycji prowadzonych w 2020 roku przez Wody Polskie przekroczyła 20 mld zł.
Tekst powstał przy współpracy z Państwowym Gospodarstwem Wodnym Wody Polskie
