© Szymon Gryko
Konwencja ramsarska i Światowy Dzień Mokradeł
Przypadająca na 2 lutego rocznica podpisania międzynarodowej konwencji o ochronie mokradeł (jej pełna nazwa to “Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego”, potocznie nazywana jest Konwencją Ramsarską) obchodzona jest corocznie (od 1997 r.) jako Światowy Dzień Mokradeł (World Wetlands Day, WWD).
Konwencja Ramsarska to międzyrządowy traktat ustanawiający ramy dla ochrony i zrównoważonego użytkowania mokradeł oraz ich zasobów. Konwencja została przyjęta w irańskim mieście Ramsar w 1971 roku i weszła w życie w 1975 roku. Od tego czasu niemal 90% państw członkowskich ONZ ze wszystkich regionów geograficznych świata przystąpiło do niej jako strony Konwencji. Polska jest stroną Konwencji od 1978 roku. Do ośmiu ustanowionych w tym czasie w Polsce obszarów Ramsar doszły kolejne i dziś na terenie naszego kraju mamy 19 obszarów Ramsar o łącznej powierzchni prawie 153 tys. ha (https://www.ramsar.org/). Polska, jako jeden ze 197 sygnatariuszy Konwencji, jest zobowiązana do ochrony i racjonalnego użytkowania występujących na terytorium naszego kraju mokradeł, przy czym szczególną ochroną należy objąć specjalnie wyznaczone mokradła o znaczeniu międzynarodowym.
Temat przewodni WWD 2025 - czy to możliwe, że jakość naszego życia leży w bagnie?
Konwencja Ramsarska definiuje mokradła szeroko, obejmując ochroną zarówno różnego typu podmokłe tereny lądowe, jak i wody śródlądowe oraz przybrzeżne wody morskie – tak naturalne, jak sztuczne. Do troski o mokradła obliguje nas także szereg innych krajowych i międzynarodowych dokumentów. Warto jednak rozumieć, dlaczego tak bardzo zależy nam na dbaniu o ich stan. Wedle założeń Konwencji, każda z jej stron ma obowiązek chronić nie tylko mokradła umieszczone w "Spisie obszarów Ramsar", ale również inne cenne obszary wodno-błotne na swoim terytorium. Ważne jest jednak podkreślenie, że cenne mokradła to nie tylko takie, które są siedliskiem dla rzadkich gatunków – patrząc pod kątem “naszej wspólnej przyszłości”, każde mokradło jest lub może być cenne ze względu na pełnione funkcje i „świadczone” człowiekowi usługi ekosystemowe. Ochrona i odtwarzanie mokradeł to kluczowy krok w osiąganiu wielu Celów Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Goals = SDG):
⮚ Czysta woda i warunki sanitarne (SDG 6)
Mokradła oczyszczają wodę i stabilizują jej dostępność, przeciwdziałając suszom. Ich ochrona gwarantuje dostęp do czystej wody dla milionów ludzi na całym świecie
. ⮚ Zrównoważone miasta i społeczności (SDG 11)
Naturalna zdolność mokradeł do pochłaniania nadmiaru wody zmniejsza ryzyko powodzi, poprawiając bezpieczeństwo życia – ma to szczególne znaczenie w miastach położonych w dolinach dużych rzek.
⮚ Działania w dziedzinie klimatu (SDG 13)
Mokradła, a zwłaszcza torfowiska to ogromne magazyny węgla, a ich degradacja prowadzi do emisji gazów cieplarnianych, pogłębiając kryzys klimatyczny. Ochrona mokradeł jest jednym z najpilniejszych działań, zarówno dla ograniczenia zmiany klimatu, jak i adaptacji do niej.
⮚ Życie pod wodą (SD 14) i życie na lądzie (SDG 15)
Mokradła są jednymi z najbogatszych ekosystemów, wspierających życie tysięcy gatunków. Ich utrata oznacza katastrofę dla globalnej bioróżnorodności.
⮚ Bezpieczeństwo żywnościowe i ekonomiczne (SDG 2 i SDG 8)
Zdrowe mokradła wspierają lokalne rybołówstwo, rolnictwo i ekoturystykę, które są źródłem utrzymania dla milionów ludzi.
Degradując mokradła niszczymy przyszłość własną i innych gatunków
Mokradła należą do najszybciej traconych ekosystemów. W Europie szczególnie zagrożonym typem mokradeł są torfowiska, których połowa została zniszczona wskutek zamiany na grunty rolnicze, plantacje leśne i kopalnie torfu. Polska jest niechlubnym liderem wśród niszczycieli tych ekosystemów – z ponad 85% osuszonych torfowisk plasujemy na 4. miejscu w Europie (więcej utraciły tylko Niemcy, Dania i Holandia). Jak do tego doszło? Od XIX wieku melioracje torfowisk były uważane za motor postępu, a usuwanie wody z krajobrazu uważano za podstawowy sposób pozyskania nowych gruntów rolniczych. Skutkiem tego są dziś susze, postępujące zanieczyszczenie wód (usunęliśmy bowiem oczyszczające je nadrzeczne mokradła) oraz emisje gazów cieplarnianych z rozkładu torfu, dorównujące w skali Polski emisjom elektrowni w Bełchatowie. W efekcie, żywność wyprodukowana na odwodnionych torfowiskach – w Polsce to głównie nabiał pochodzący od krów karmionych sianem z łąk na torfie – obciążona jest gigantycznym śladem węglowym. A torfowiska zanikają – wskutek odwadniania i rozkładu torfu ich powierzchnia obniża się o 1-2 cm rocznie. A że obszary te są wciąż traktowane według XIX-wiecznych paradygmatów, systemową odpowiedzią jest kontynuacja pogłębiania rowów i prac utrzymaniowych na rzekach – wpadliśmy w błędne koło spuszczania wody z krajobrazu i wciąż się w nim kręcimy. Tymczasem naturalne torfowiska stały się jednymi z najrzadszych ekosystemów, a związane z nimi gatunki roślin, zwierząt i grzybów znalazły się na czerwonych listach gatunków zagrożonych wyginięciem. „Naszą wspólną przyszłość” (przyrody i ludzi) niszczymy też eliminując z krajobrazu mokradła nietorfowe – np. tereny zalewowe rzek, które są najskuteczniejszym elementem ochrony przeciwpowodziowej, czy budując zbiorniki zaporowe na rzekach, w efekcie uniemożliwiając migrację ryb na tarliska. Naukowcy i przyrodnicy, a wśród nich Centrum Ochrony Mokradeł, od lat stawiają sprawę jasno: kluczem do lepszej przyszłości jest natychmiastowe zaniechanie działań degradujących mokradła i rozpoczęcie ich odtwarzania na dużą skalę.
Czytaj też: Próby osuszania dotknęły większości torfowisk w Polsce. Obraz sytuacji przed Światowym Dniem Mokradeł
Paludikultura czyli bagienne rolnictwo przysżłości
Jedną z dróg wyjścia z błędnego koła osuszania torfowisk dla rolnictwa jest paludikultura, czyli rolnictwo bagienne. Jest to zrównoważona produkcja rolna na ponownie uwodnionych torfowiskach. Nazwa powstała przez połączenie łacińskich słów cultura (uprawa, pielęgnowanie) i palus (bagno), i oznacza produkcję rolną na torfowiskach w warunkach, w których bogate w węgiel złoża torfu zostają zachowane. Wymaga to podniesienia i utrzymania wysokiego poziomu wód gruntowych. Paludikultura może oznaczać utrzymywanie podmokłych łąk z naturalną sukcesją roślinności, lecz również prowadzenie uprawy konkretnego gatunku roślin bagiennych, np. trzciny, pałki wodnej czy żurawiny. Choć bagienne uprawy nie są powszechne, jest sporo dostępnej wiedzy na temat agrotechniki, niezbędnego sprzętu czy technologii pozyskania biomasy. Większość tych doświadczeń zebrano w ramach projektów czynnej ochrony siedlisk przyrodniczych, badań naukowych i w gospodarstwach komercyjnych np. specjalizujących się w pozyskiwaniu trzciny na strzechy. Rolnictwo bagienne to jedna z form zyskującego coraz większą popularność tzw. rolnictwa węglowego. Poza ochroną gleby, rolnicy mogą czerpać z niego dodatkowe zyski finansowe, sprzedając osiągnięte redukcje emisji gazów cieplarnianych. Paludikultura przynosi też inne korzyści dla rolników. Przede wszystkim zwiększa naturalną retencję wody w krajobrazie, ograniczając negatywne skutki suszy i powodzi. Mokre torfowiska mogą działać jak gąbka – spowalniają odpływ wody deszczowej, zwiększając jej ilość w glebie. Dodatkowo, w sąsiedztwie obszarów podmokłych klimat jest bardziej wilgotny i chłodniejszy. Parująca woda powoduje powstawanie rosy, mgieł i opadów deszczu. To wszystko przekłada się na ilość i jakość plonów na sąsiednich gruntach. Biomasa pozyskana z paludikultury ma wysoki potencjał do zastosowania w gospodarce. Może być wykorzystywana m.in. jako biopaliwo, lecz także do produkcji papieru, opakowań oraz naturalnych materiałów budowlanych. Na przykład specyficzna gąbczasta tkanka powietrzna pałki wodnej sprawia, że produkty z tej rośliny mają niezwykłe właściwości izolacyjne – ich parametry są równe lub lepsze niż styropianu! Dodatkowo, wysoka odporność na wilgoć i pleśń, a także ogień, sprawia, że pałka to doskonały surowiec na płyty izolacyjne, meblowe i konstrukcyjne. W lutym 2025 roku rozpocznie się projekt PaluWise finansowany z programu Horyzont Europa, w którym planowane jest założenie czterech dużych paludikulturowych gospodarstw demonstracyjnych w Polsce, Holandii, Finlandii i Wielkiej Brytanii. Polska część projektu obejmuje założenie około 50-hektarowej uprawy turzyc i pałki wodnej, a także badania i rozwój produktów z biomasy bagiennej. Krajowymi partnerami projektu są Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy – Państwowy Instytut Badawczy, Uniwersytet Warszawski, VestaEco Sp. z o.o. oraz Centrum Ochrony Mokradeł.
(...)
Źródło: Centrum Ochrony Mokradeł
