Czy 30latek NFOŚiGW sprosta wyzwaniom XXI wieku?

© Mike Mareen

Zacznijmy jednak od początku. 27 kwietnia 1989 r. w oparciu o ustalenia Okrągłego Stołu zapadła decyzja o utworzeniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, który swą działalność rozpoczął 1 lipca 1989 r.

Czas start: 1989 r.

Dla tych, którzy są młodsi, bądź niewiele starsi od Jubilata, warto przypomnieć, jaki był punkt wyjścia działania instytucji. Za ilustrację niech posłuży fragment Listu Pasterskiego Episkopatu Polski z 2 maja 1989 r.⁽¹⁾: „Według oficjalnych danych 27 rejonów Polski uznano za ekologicznie zagrożone. Chodzi o teren zajmujący 35,2 tys. km kw., na którym mieszka 12,9 mln ludzi, czyli 1/3 Narodu. Wymieńmy, choć kilka: legnicko-głogowski, bełchatowski, gdański, krakowski, tarnobrzeski czy inne. Podkreślić trzeba, że najtrudniejsza sytuacja panuje w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, gdzie na małym obszarze, stanowiącym zaledwie 1 proc. powierzchni kraju, zamieszkuje 8,1 proc. ludzi narażonych na trujące wyziewy skoncentrowanego tam przemysłu. Zamieszkujący ten region, zwłaszcza dzieci, chorują częściej i umierają wcześniej. Gwałtowna eksploatacja węgla powoduje, że walą się całe miasta”. Ale to nie koniec diagnozy, dalej przeczytamy, że „zła sytuacja na Śląsku oddziaływuje na cały kraj. Zły stan środowiska w Polsce powodują zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby. W rezultacie giną lasy, obumierają parki narodowe. Wiele uzdrowisk zatraca swój charakter ośrodków leczniczych i regenerujących ludzkie siły. Tracimy wybrzeże Bałtyku i okolice jezior, jako miejsca rekreacji i wypoczynku. Niszczeją pomniki narodowej kultury ze starym Krakowem na czele. Zaśmieca się krajobraz przez przypadkowe rozwiązania architektoniczne. Produkowana żywność w dużej mierze nie odpowiada wymaganej jakości. Coraz bardziej odczuwa się deficyt wody. Oto zaledwie zasygnalizowane zagrożenia, które godzą w człowieka, w jego podstawowe prawo do życia w zdrowym środowisku”.

Odpowiedź na wyzwania

Narodowy Fundusz od momentu swego powstania prowadził, obsługiwał i wdrażał w sumie kilkaset projektów, programów i działań (trudno byłoby je wszystkie wymienić), co przełożyło się na 31 tys. umów z beneficjentami, a w bilansie finansowym zamknęło sumą 92, 5 mld zł (stan na 2018 r.). Ponad połowę z tej kwoty stanowiły środki krajowe (48, 5 mld zł), a pozostałą część (44 mld zł) – wsparcie zagraniczne, przede wszystkim z unijnych Programów Operacyjnych Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ). Przez te 30 lat powstało np. ponad 1600 oczyszczalni ścieków (wcześniej większość ścieków była zrzucana do rzek) oraz ponad 83 tys. km kanalizacji. Środki zostały rozdysponowane na szereg przedsięwzięć z zakresu: gospodarki odpadami, infrastruktury energetycznej, inwestycji OZE, adaptacji do zmian klimatu, edukacji ekologicznej itd. Generalnie strategiczne zadania Funduszu obejmują bowiem dwie polityki: politykę ochrony środowiska i politykę energetyczną państwa (i co oczywiste, muszą być zgodne z innymi strategiami kraju).

Czas stop: 2019 r.

Polska Anno Domini 2019 to już innych kraj, jednak te postulaty listu pasterskiego sprzed 30 lat, przynajmniej w części, wydają się być bardzo aktualne. Temat ochrony środowiska zyskał dodatkowo szerszy kontekst: zmian klimatu. W czerwcu 2015 r. papież Franciszek wydał encyklikę „Laudato si”, w którym apelował o „ekologiczne nawrócenie”, a kilka miesięcy później podpisano Porozumienie paryskie. Śląsk nie żyje już tylko z węgla, a jego tematem nr 1 stała się sprawiedliwa transformacja. Żywa stała się znów dyskusja o energetyce jądrowej i prawie do czystego środowiska. Również transport (także morski i lotniczy) stanął przed bezprecedensowym wyzwaniem niskoemisyjności. Od 2018 r. w tym obszarze zostało przewidziane nowe zadanie dla NFOŚiGW, mianowicie będzie operatorem Funduszu Niskoemisyjnego Transportu (na początek misja GEPARD⁽²⁾). Warto zaznaczyć, że ramy finansowania ochrony środowiska w latach 2017-2020 stanowi 13 mld zł środków własnych NFOŚiGW, natomiast Narodowy Fundusz, jako Instytucja Wdrażająca wielu programów finansowanych ze środków zagranicznych, będzie dysponował w perspektywie do 2023 r. środkami zagranicznymi o wartości przekraczającej 20 mld zł. Dużo czy mało?

Przywództwo i Strategie na przyszłość

Zarządzanie tak dużym budżetem nie jest wcale proste, a szczególna odpowiedzialność spoczywa na ścisłym kierownictwie Instytucji. Od czasu powstania Narodowego Funduszu do dziś było 18 prezesów⁽³⁾ (a właściwe 15, bo Kazimierz Kujda piastował to stanowisko trzykrotnie), więc jak na instytucję państwową całkiem stabilny wynik. Dla porównania rotacja na stanowisku Ministra Sprawiedliwości czy Ministra Finansów w tym samym czasie była większa (ponad 20 ministrów obejmowało teki)⁽⁴⁾.

Z kolei analiza dokumentów programowych z ostatnich lat, czyli tzw. Strategii, wskazuje, że pytania o to, w jakim kierunku powinien ewoluować system finansowania ochrony środowiska, są jak najbardziej zasadne. Mianowicie w Strategii na lata 2017-2020 czytamy, że „Analizując zmiany stanu i struktury aktywów Narodowego Funduszu uwagę zwraca znaczny wzrost stanu środków pieniężnych. W 2006 r. wynosił on 764 mln zł, w 2013 r. 4 380 mln zł, a w 2015 r. 4 199 mln zł. Wzrost dostępnych środków nastąpił głównie dzięki zobowiązaniom wieloletnim, co świadczyć może częściowo o braku gotowości inwestycyjnej, rentowności realizacji określanych w ramach zobowiązań wieloletnich przedsięwzięć (efektywność energetyczna, odnawialne źródła energii, gospodarka odpadowa) bądź też o niedopasowanych do potrzeb i możliwości beneficjentów, warunkach dofinansowania Narodowego Funduszu (procedury, warunki finansowe, obsługa)”. Natomiast podsumowanie działania Funduszu w latach 2013-2016 wskazuje na 5 pułapek, w które wpadł NFOŚiGW. Według autorów podsumowania są to: finansowanie dotacyjne, finansowanie za budżet państwa, zobowiązaniawieloletnie, nieudolne zarządzanie oraz złe przygotowanie PO IiŚ 2014-2020⁽⁵⁾.

Życzenia i oczekiwania

Zapytaliśmy byłego prezesa Zarządu NFOŚiGW Kazimierza Kujdę, czego życzy Funduszowi na kolejne dekady. - Inwestycje proekologiczne otwierają się na nowe obszary, a NFOŚiGW musi cały czas dobrze diagnozować i monitorować te obszary oraz wychodzić z propozycjami nowych programów. Na pewno ważne cele na przyszłość to zagospodarowanie Funduszu Niskoemisyjnego Transportu (w tym środków na elektromobilność), wspieranie nowoczesnych technologii w oczyszczaniu ścieków - odzyskanie fosforu, potasu i celulozy; a także wspieranie ciepłownictwa i walka ze smogiem – wymienia Kazimierz Kujda. Sprzyjać osiągnięciu tych celów ma dalsza współpraca z funduszami wojewódzkimi, która została zacieśniona dwa lata temu. Poza działaniami na gruncie polskim, niemniej istotne jest kreowanie silnego wizerunku Funduszu poza granicami. - Bardzo ważne jest także to, aby NFOŚiGW budował dobre relacje z instytucjami w Unii Europejskiej, szczególnie z Komisją Europejską oraz Bankiem Światowym. Te dobre relacje zostały nawiązane, nie można tego zaprzepaścić – akcentuje.

Niewątpliwie rozwiązanie, jakie trzy dekady temu przyjęła Polska, powołując państwową osobę prawną jaką jest NFOŚiGW i pięć lat później powołując 16 Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, jest rozwiązaniem unikatowym w skali Europy. W debacie publicznej pojawiają się jednak pytania o to, czy jest to rozwiązanie adekwatne do dzisiejszej rzeczywistości (np. brak kontroli sądowo-administracyjnej i trybu odwoławczego). Wcześniej czy później Fundusz będzie musiał odpowiedzieć na te pytania…

Katarzyna Zamorowska
Dyrektor ds. komunikacji