Kampinoskie bagna i odwadniający je Kanał Łasica© Ilona Biedroń
Mokradła to rezerwuar wody, węgla i naturalny sposób na retencję oraz ograniczanie emisji. W ostatnim czasie skupiony wokół odtwarzania mokradeł projekt „WaterLANDS - Naturalne magazyny węgla dla klimatu, ludzi i przyrody” został wyróżniony przez Fundację Forum Inteligentnego Rozwoju. Centrum Ochrony Mokradeł w 8. edycji Nagrody „Polska Nagroda Inteligentnego Rozwoju” otrzymało nominację w kategorii: „PROJEKT PRZYSZŁOŚCI”. Przyglądamy się inicjatywie.
Co mają mokradła do inteligencji?
WaterLANDS to pięcioletni projekt, finansowany z Programu Horyzont 2020 Europejski Zielony Ład. Koordynowany jest przez University College Dublin w Irlandii i skupia 32 organizacje z sektora badawczego, przemysłowego, rządowego i non-profit zlokalizowane w 14 krajach europejskich, w tym w Polsce. Co mają mokradła do inteligentnego rozwoju? Wbrew pozorom, w dobie kurczących się zasobów wodnych, całkiem sporo.
- Inteligentny rozwój to dobrobyt osiągnięty przez dążenie do bezpiecznego, zdrowego, czystego i twórczego świata. Podstawą wyboru takiej ścieżki rozwoju powinna być dbałość o to co najcenniejsze – o wodę i mokradła, które ją gromadzą - podkreśla Ilona Biedroń, koordynatorka projektu w Centrum Ochrony Mokradeł. Przypomina, że mokradła odgrywają kluczową rolę w obiegu wody w przyrodzie - w naturalny sposób retencjonują wodę, co łagodzi skutki powodzi i suszy, oczyszczają ją, są miejscem życia dla wielu organizmów. Część mokradeł, głównie torfowiska, gromadzą w sobie duże ilości węgla, stąd istotna jest także kwestia emisji.
Jak pisaliśmy, w skali świata, utracono dotąd 87% obszarów podmokłych względem początków ery przemysłowej. W Polsce osuszono już ponad 85% torfowisk. Ilość dwutlenku węgla, który uwalnia się z murszejących pokładów torfu, odpowiada ok. 10% raportowanych przez Polskę emisji gazów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego. Jak wskazuje Ilona Biedroń, możemy powstrzymać te emisje przez ponowne nawodnienie osuszonych torfowisk.
- Ambitne cele odtworzenia terenów podmokłych stawiane Europejskim Zielonym Ładem i Strategią na rzecz bioróżnorodności do 2030 r. są zagadnieniem trudnym społecznie i ekonomicznie, na co wskazują choćby dyskusje w zakresie kształtowanego Nature Restoration Law. Niemniej jednak działania te są konieczne do zapewnienia ludziom zdrowia i dostępu do czystej wody, zwiększenia zdolności do regeneracji lokalnych gospodarek, adaptacji do zmian klimatu i zwiększania różnorodności biologicznej - podkreśla w komentarzu przesłanym redakcji dr Shane Mc Guinness, współkoordynator Projektu WaterLANDS.
Twórcy projektu WaterLANDS wybrali reprezentatywne zdegradowane mokradła i stawiają sobie za cel wypracowanie instrumentów, które pozwolą zwiększyć skalę odtwarzania tego rodzaju siedlisk w Europie. Rolą wspomnianego Centrum Ochrony Mokradeł jest dostarczenie wiedzy i doświadczeń z zakresu restytucji mokradeł. A ma się czym podzielić. Informacje referencyjne pochodzą z mokradeł wokół Warszawy: bagno Całowanie położone w Mazowieckim Parku Krajobrazowym oraz bagna w Kampinoskim Parku Narodowym. W obu miejscach od lat podejmowano działania restytucyjne. Łączy je wspólny projekt LIFE Motylowe Łąki - ochrona i poprawa jakości siedlisk rzadkich motyli podmokłych łąk półnaturalnych realizowany w latach 2008-2011(1). Różnią się jednak tym, jakie działania podjęto tam w kolejnych latach. To z kolei przekłada się na obecny stan tych bagien (lepszy w Kampinosie).
Kampinos: determinacja w ochronie mokradeł
W dużym skrócie, w Kampinosie po zakończeniu ww. projektu ochronę wzmacniano. Jak wskazuje Ilona Biedroń, długofalowe, sukcesywne rozszerzanie działań sprzyjających zwiększeniu uwilgotnienia kampinoskich bagien wymagało wysiłków w dwóch głównych obszarach. Po pierwsze, pozyskania środków finansowych na wykup prywatnych gruntów, jakie wciąż znajdują się na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego, ale co jeszcze bardziej istotne, zbudowania zaufania społecznego i akceptacji mokrych bagien przez lokalne społeczności. - Działania na rzecz odtwarzania mokradeł w Kampinosie stanowią dobry przykład wieloletnich i konsekwentnych działań, w które włączane są społeczności lokalne na każdym z etapów realizacji przedsięwzięć – od koncepcji, po projekt, realizację i monitoring. Pomimo trwających prac, za sukces można już teraz uznać obrany kierunek - zwiększenie skali podejmowanych działań restytucyjnych, które skutecznie zwiększą uwilgotnienie bagien – mówi Biedroń. Jak się dowiedzieliśmy, jednym z istotnych działań jest m.in. wykonanie pryzm żwirowych (tzw. bystrotoków) na kanałach odwadniających Kampinoskie Bagna (na Kanale Łasica i Kanale Zaborowskim, które od ok. 150 lat odwadniają mokradła, kierując wodę do rzeki Bzury). Pryzmy z jednej strony będą sprzyjały podnoszeniu wód gruntowych w okresach bezopadowych, podniosą jakość wody i nie będą stanowiły barier dla migracji ryb, a równocześnie nie zwiększą zagrożenia powodziowego dla społeczności zamieszkujących Puszczę. To dlatego Kampinoski Park Narodowy, fundacja REC Polska i SGGW w Warszawie, które wspólnie realizują te działania, są krajowymi partnerami Centrum Ochrony Mokradeł w projekcie WaterLANDS.
Całowanie wymaga intensywniejszej ochrony
Centrum Ochrony Mokradeł ma na swoim koncie także doświadczenie z realizacji czynnej ochrony i restytucji przyrodniczej torfowiska Całowanie, które rozpoczęło ponad dwadzieścia lat temu (wówczas pod pierwotną nazwą "Stowarzyszenie Chrońmy Mokradła"). Bagno Całowanie stało się poligonem do badań młodych naukowców Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, którzy m.in. udowodnili skuteczność restytucji torfowisk poprzez usuwanie wierzchniej warstwy murszu. O długofalowym sukcesie mówić jednak nie można. To największe w województwie mazowieckim torfowisko niskie wciąż jest odwadniane poprzez rów odprowadzający wodę ze stawów wykopanych w środkowej części torfowiska (powstałych wskutek nielegalnego wydobywania torfu). Projekt WaterLANDS stworzył okazję do nawiązania po latach kontaktu między różnymi środowiskami zaangażowanymi w użytkowanie obszaru Bagna Całowanie. Wraz z obecnym zarządcą, Zespołem Mazowieckich Parków Krajobrazowych, zorganizowano warsztaty, które pozwoliły wznowić dialog nt. przyszłości torfowiska z instytucjami, organizacjami i przedstawicielami mieszkańców, którzy są właścicielami działek obejmujących teren torfowiska. Zaprezentowano wówczas m.in. produkty rolnictwa bagiennego (tzw. paludikulury), mającego dawać szansę na użytkowanie rolnicze ponownie nawodnionych bagien. Spotkanie, jak wskazuje Ilona Biedroń, potwierdziło, że aktywny udział społeczności lokalnych jest konieczny dla przyspieszenia skali odtwarzania mokradeł.
Polskie doświadczenia w Irlandii
Wnioski z prac na opisanych wyżej obszarach będą wsparciem dla podmiotów zaangażowanych w projekt WaterLANDS i mogą zostać wykorzystane przez europejskich partnerów. Inicjatywa bazuje bowiem na idei współtworzenia („co-creation”) polegającej na połączeniu sił partnerów o różnych specjalnościach i doświadczeniu w różnych dziedzinach. Cel? Lepsze zrozumienie lokalnych wartości i potrzeb oraz wspólne, aktywne zaprojektowanie i wdrożenie projektu. Co ciekawe, w wyniku tegorocznych warsztatów o naturalistycznej nazwie „Cross Fertilization” (dosł. „zapłodnienie krzyżowe”) zorganizowanych w Sofii, Centurm Ochrony Mokradeł już wspiera zespół Irlandczyków realizujących projekt LIFE IP Wild Atlantic Nature. To jedno z sześciu „miejsc akcji”, w których planowane są działania restytucyjne w ramach WaterLANDS. Bagno Całowanie i bagna kampinoskie z kolei składają się na tzw. Knowledge Site Around Warsaw i to stamtąd będzie pochodziła „zapładniająca” moc doświadczeń.
Marta Wierzbowska-KujdaRedaktor naczelna, sozolog
