Małgorzata KostrzewaKierownik Sekcji Programów Krajowych w NCBR © Dudarev Mikhail
Teraz Środowisko: Organizowany przez NCBR w ramach Rządowego Programu Strategicznego Hydrostrateg konkurs „Innowacje dla gospodarki wodnej i żeglugi śródlądowej” odbywa się już po raz drugi. Jakie rezultaty przyniosła zeszłoroczna edycja i jakie wnioski wyciągnęli z niej Państwo przy organizacji obecnej?
Małgorzata Kostrzewa: Pierwszy konkurs Hydrostrateg – jak na pionierską inicjatywę – cieszył się dużym zainteresowaniem i został rozstrzygnięty w maju br. Do dofinansowania eksperci rekomendowali spośród kilkudziesięciu złożonych wniosków pięć projektów najlepiej spełniających stawiane wymagania. Podpisaliśmy już wszystkie umowy z beneficjentami, a łączna kwota dofinasowania opiewa na ponad 57 mln zł. Realizacja projektów właśnie się rozpoczyna. Są to głównie innowacyjne systemy do monitorowania jakości wód, a także inteligentny system wyznaczania drogi wodnej dla żeglugi śródlądowej. O efektach prowadzonych prac będziemy mogli powiedzieć dopiero po ocenie pierwszych raportów okresowych. Oczywiście wykorzystaliśmy doświadczenia z pierwszego konkursu i uwzględniliśmy je, przygotowując dokumentację kolejnego.
TŚ: Konkurs wyznacza trzy główne obszary tematyczne oraz odpowiadające im cele szczegółowe, tj. wzrost retencji i poprawę jakości wody, wdrożenie nowych metod monitoringu ekosystemów wodnych i zależnych od wód oraz zwiększenie stopnia wykorzystania dróg wodnych dla żeglugi śródlądowej. Czy te obszary odzwierciedlają najważniejsze kierunki działań Polski w zakresie gospodarki wodnej?
MK: Niedostateczna lub zbyt duża ilość wody, a także jej bardzo zła jakość to główne bolączki polskiej gospodarki wodnej. Program Hydrostrateg powstał w odpowiedzi na potrzebę poprawy efektywności zarządzania zasobami wodnymi w naszym kraju. Jego cele zostały określone na podstawie diagnozy sytuacji w obszarach nauki i gospodarki, których dotyczy.
Istotne jest, że przy przygotowaniu założeń programu odbyły się szerokie konsultacje. Uczestniczyły w nich m.in. Ministerstwo Klimatu i Środowiska oraz Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, które zgłosiły problemy strategiczne i zaproponowały metodę ich rozwiązania. Powołany przez Dyrektora NCBR zespół redakcyjny ds. opracowania założeń programu przeprowadził analizę stanu obecnego. Oczywiście pod uwagę brane były obowiązujące dokumenty strategiczne, co także znajduje odzwierciedlenie w założeniach programu.
Założenia przeszły następnie proces ewaluacji ex-ante, która zbadała zgodność wypracowanej koncepcji z krajowymi i międzynarodowymi wytycznymi, dokumentami strategicznymi z obszaru gospodarki wodnej, jak również z misją i zadaniami NCBR.
TŚ: Adresatami konkursu są zarówno uniwersytety i jednostki badawcze, jak i firmy – jedne i drugie połączone w konsorcjach. Stawiacie Państwo na synergię potencjału biznesu i nauki?
MK: Nieprzypadkowo stawiamy na współpracę różnych podmiotów. Idealny model to sytuacja, gdy jednostki naukowe realizują prace typowo badawcze, natomiast za te związane z przygotowaniem do wdrożenia odpowiadają przedsiębiorstwa. Dopuszczamy też inne podmioty posiadające zdolność do wdrożenia rozwiązania będącego wynikiem realizacji projektu, np. jednostki samorządu terytorialnego. Udział tych podmiotów jest zasadny i wynika ze specyfiki programu Hydrostrateg, zwłaszcza w perspektywie późniejszych wdrożeń.
TŚ: Jeden z obszarów tematycznych nazywa się „Woda w mieście”. Czy w zakres konkursu wchodzą też działania i pomysły dotyczące obszarów wiejskich i zwiększania dostępności do wody oraz poprawy jej jakości np. dla rolników?
MK: Rolnicy na pewno będą odbiorcami wypracowanych rozwiązań. Zakładamy pewną synergię wszystkich korzyści, które przyniesie program Hydrostrateg – korzyści ekologicznych, społecznych i gospodarczych. Krajowy system wodny jest mało nowoczesny. Nie zaspokaja potrzeb wielu interesariuszy i już teraz mocno ogranicza ich działalność, czego przykładem są potrzeby wodne dla rolnictwa. Opracowane w ramach programu rozwiązania powinny doprowadzić np. do zwiększenia możliwości wykorzystania w rolnictwie wody zatrzymanej przez stopnie wodne.
Opracowanie i wdrożenie nowatorskich rozwiązań w ramach programu powinno służyć m.in. zapewnieniu odpowiedniej ilości wody wysokiej jakości oraz ograniczeniu skutków susz i powodzi, co jest ważne zarówno w mieście, jak i na terenach wiejskich. W jednym z obszarów badawczych w aktualnym konkursie zadanie będzie polegało na opracowaniu i wdrożeniu systemów ograniczających ilość zanieczyszczeń w wodach powierzchniowych wraz z systemem monitorowania parametrów jakości środowiska wodnego wywołanych wzrostem retencji.
TŚ: Czy poszczególne cele konkursu czasami nie wchodzą ze sobą w sprzeczność? Mam na myśli zwłaszcza ostatni z nich, tzn. „zwiększenie stopnia wykorzystania dróg wodnych dla żeglugi śródlądowej”. Żegluga śródlądowa wzbudza kontrowersje i ma swoich przeciwników, którzy zarzucają jej naruszanie stosunków wodnych np. poprzez regulowanie rzek. Czy rozwój żeglugi może zagrozić poziomowi retencji lub czystości wód?
MK: Wspólnym celem działań realizowanych w ramach programu Hydrostrateg jest stworzenie koncepcji poprawy retencji wody. Dla żeglugi śródlądowej podstawową przesłanką jej istnienia jest ustabilizowanie warunków nawigacyjnych na rzekach, co wiąże się również z ustabilizowaniem warunków systemu wodnego. Jest to więc swoisty łącznik między gospodarką wodną a żeglugą śródlądową. Musimy pamiętać, że żegluga śródlądowa jest bezpiecznym i relatywnie niskoemisyjnym elementem systemu transportu.
Najważniejsze jednak jest to, że założenia programu Hydrostrateg wpisują się w cele Zrównoważonego Rozwoju ONZ i realizację priorytetów Europejskiego Zielonego Ładu Komisji Europejskiej. W ramach programu nie uwzględniamy wyłącznie aspektów środowiskowych. Dodajemy również te społeczne i ekonomiczne. Chcemy zintegrować wiedzę z różnych obszarów i wykorzystać własności tych ekosystemów jako komplementarnych narzędzi w gospodarce wodnej. Zakładamy, że działania związane z gospodarowaniem wodą powinny w rezultacie poprawić kilka składowych: przyczynić się do poprawy bioróżnorodności, wpłynąć pozytywnie na zasoby wody i ich jakość, przynieść korzyści dla społeczeństwa, a także pomóc w adaptacji do zmian klimatu i mieć walory edukacyjne czy kulturowe.
TŚ: W zakres II konkursu Hydrostrateg wchodzą też rozwiązania dotyczące mitygacji zagrożenia powodziowego?
MK: Jak najbardziej. Realizacja programu daje szansę na wzrost bezpieczeństwa powodziowego w naszym kraju i znaczne zmniejszenie strat wynikających z powodzi. Przykładem mogą być demonstratory obszarów wodnych i przywodnych, uwzględniające np. odpowiednie zagospodarowanie polderów zalewowych czy też demonstratory polegające na zaplanowaniu węzła wodnego, uwzględniającego m.in. zabezpieczenie miasta przed ekstremalnymi przepływami wód czy adaptację do zmian klimatu. Zbiorniki retencyjne również mają się do tego przyczynić, pozytywnie wpływając na bezpieczeństwo powodziowe. Szczególnie na obszarach miejskich, gdzie nie ma terenów zalewowych.
TŚ: Czy beneficjenci konkursu, w zamian za otrzymanie wsparcia finansowego, zostaną zobowiązani do podzielenia się efektami swojej pracy? Czy w grę wchodzą takie rozwiązania, jak zniesienie patentów albo udzielenie ogólnodostępnych licencji na stworzone technologie?
MK: Formalnie rzecz biorąc, beneficjenci są zobowiązani do wdrożenia wyników projektu w terminie trzech lat od jego zakończenia. Nie wykluczamy jednak niekomercyjnego udostępniania wyników projektu w celu maksymalizacji korzyści dla społeczeństwa. Jednym z elementów wniosków o dofinansowanie jest określenie przez wnioskodawcę korzyści ekonomiczno-społecznych i środowiskowych, które dany projekt przyniesie. To także jeden z elementów oceny. Jestem przekonana, że kiedy cele programu Hydrostrateg zostaną zrealizowane, przyniesie to istotny pożytek całemu społeczeństwu. We wskaźnikach programu została określona liczba osób, która będzie korzystać z jego efektów. Szacunki wynoszą 0,5 miliona osób rocznie. Myślę, że te społeczne korzyści, nawet jeśli nie w formie zniesienia patentów czy nieodpłatnego udostępniania wyników, i tak będą znaczące. Na poprawie ilości i jakości polskich wód zyskamy wszyscy.
TŚ: Czy nastąpi jakaś ewaluacja konkursu? Czy odbyło się to przy zeszłorocznej edycji?
MK: Przed ogłoszeniem kolejnego konkursu Hydrostrateg chcemy gruntownie zapoznać się z wynikami pierwszego, który zakończył się stosunkowo niedawno, i poczekać do rozstrzygnięcia drugiego. Realizacja programu jest monitorowana na bieżąco przez jego koordynatora oraz Komitet Sterujący.
W trakcie realizacji programu przeprowadzona będzie również ewaluacja zewnętrzna. To proces, podczas którego weryfikujemy efekty dotychczasowych konkursów, identyfikujemy ewentualne problemy i sprawdzamy, czy kontynuacja programu daje nam szansę na zakończenie go sukcesem.
TŚ: Rozmawiamy w drugiej połowie września – innowatorom został jeszcze ponad miesiąc na składanie wniosków. Co może zachęcić kolejne podmioty do wzięcia udziału w II konkursie Hydrostrateg?
MK: Nabór w konkursie prowadzimy do 31 października 2023 roku. To jeden z najciekawszych i najbardziej przystępnych instrumentów, w ramach których można się ubiegać o dofinansowanie obszarów związanych z ochroną środowiska i gospodarowaniem wodą. Dużym atutem konkursu jest to, że w składzie konsorcjum dopuszczamy wiele podmiotów. Mogą to być jednostki naukowe, przedsiębiorcy, fundacje czy jednostki samorządu terytorialnego. Budżet II konkursu Hydrostrateg wynosi 220 mln zł. To duże pieniądze. Chcemy je zainwestować w najlepsze rozwiązania.
Program stwarza doskonałą okazję, by mieć swój udział w kluczowych działaniach prowadzących do poprawy trudnej sytuacji wodnej w Polsce. To naprawdę wielkie wyzwanie i ta praca będzie miała duże znaczenie. Dlatego wszystkim wnioskodawcom życzymy powodzenia. Nawet jeśli dany projekt nie otrzyma dofinansowania w tegorocznym konkursie, szansa będzie pojawiać się w kolejnych latach. Być może uwagi ekspertów, którzy oceniają zgłaszane propozycje, wpłyną na skrystalizowanie się pomysłu i w przyszłości przygotowanie wniosku, który odniesie sukces.
Rozmawiał Szymon MajewskiDziennikarz
