Ochrona gleb filarem ochrony środowiska

dr hab. Maja Bryk i dr hab. inż. Beata Kołodziej
Pracownicy Instytutu Gleboznawstwa, Inżynierii i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Teraz Środowisko: Jaki jest związek między stanem gleby a stanem środowiska naturalnego? Czy zmiany klimatu wpływają na degradację gleb?

Maja Bryk (MB): Gleba spełnia w środowisku wiele funkcji i jest podstawą rozwoju życia i różnorodności biologicznej na Ziemi. Gleba pozwala na produkcję żywności oraz biomasy; zatrzymuje, filtruje i przekształca składniki odżywcze i wodę; uczestniczy w magazynowaniu (sekwestracji) węgla i geochemicznym obiegu węgla, azotu i fosforu. Tak więc znaczenie gleby jest ogromne i zapewnienie jej dobrego stanu wpływa korzystnie na pozostałe elementy środowiska. Ostatnio wiele uwagi poświęca się zmianom klimatu. Wpływają one na glebę, ale zależności między zmianami klimatu a zmianami jakości gleby są złożone i jeszcze nie do końca poznane. Wiadomo już, że zmiany klimatu modyfikują wilgotność gleby, która jest ważnym wskaźnikiem stanu gleby i decyduje o możliwości jej wykorzystania. Okazuje się, że od lat 50. XX w. wilgotność gleby znacząco spadła w regionie śródziemnomorskim, a wzrosła w północnej Europie i podobny scenariusz przewiduje się na najbliższe dekady. Możemy się też spodziewać nasilenia erozji gleb wskutek ekstremalnych zjawisk pogodowych, jak intensywne i gwałtowne opady deszczu lub susze.

TŚ: Czy głównym czynnikiem wpływającym na jakość gleby jest rolnictwo, czy też może jakieś inne rodzaje aktywności człowieka? Jak bada się stan gleb?

Beata Kołodziej (BK): Każda działalność człowieka wpływa na stan gleby. Niemal 60% Polski zajmują użytki rolne, w tym grunty orne 43,4%. Zatem oddziaływanie rolnictwa na gleby jest nie do uniknięcia. Jednak – czy zawsze jest ono negatywne? Można to ocenić analizując wyniki prowadzonego od 25 lat przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska monitoringu chemizmu gleb ornych Polski⁽¹⁾. Racjonalne gospodarowanie glebą w rolnictwie: zapobieganie erozji wietrznej i wodnej, właściwe nawożenie, w tym wapnowanie i dostarczanie materii organicznej, pozwala ograniczyć niekorzystny wpływ rolnictwa na glebę, a w efekcie na środowisko⁽²⁾.

MB: Obszary leśne i zadrzewione zajmują 30,5% powierzchni Polski. Tutaj ingerencja człowieka w glebę jest ograniczona. Utrzymywanie trwałej okrywy roślinnej chroni strukturę i właściwości chemiczne gleby oraz sprzyja gromadzeniu próchnicy. Gleby leśne są klasyfikowane i oceniane co 30-50 lat, co pozwala wskazać obszary w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego, a także zniekształcone, przekształcone lub zdegradowane.

BK: Na drugim biegunie, jeśli chodzi o nasilenie antropopresji, są obszary zurbanizowane i przemysłowe, w tym komunikacyjne. W Polsce zajmują one prawie 6% powierzchni. Nie jest to dużo, ale gleba na tych obszarach jest najczęściej znacząco, zwykle także nieodwracalnie, zniszczona. Zasięg obszarów miejskich i przemysłowych stale się zwiększa, co przykuwa uwagę badaczy już od wielu lat. Wiodącą rolę w tej dziedzinie odgrywa SUITMA⁽³⁾, której badania pozwalają uzyskać wgląd w charakter przekształceń gleby w tych obszarach. Na terenie ośrodków miejskich w Polsce nie prowadzi się monitoringu gleb, tak jak na gruntach ornych. Jednak z pomocą przychodzi tu teledetekcja, np. program Copernicus, który pozwala oszacować zmiany użytkowania i pokrycia terenu dla kilkuset miast krajów Unii Europejskiej i EFTA⁽⁴⁾.

TŚ: Jaki procent gleb w Polsce jest w dobrym stanie, a jaki został dogłębnie zdegradowany? Gdzie znajdują się te obszary?

MB: Odpowiedź na to pytanie nie jest łatwa. Jeżeli zdefiniujemy dobry stan gleby jako jej zdolność do realizowania funkcji w środowisku, to bez wątpienia można przyjąć, że większość gleb leśnych i trwałych użytków zielonych, które łącznie zajmują 42,6% obszaru Polski, jest w dobrym stanie.

BK: W przypadku działalności rolniczej bierze się pod uwagę zdolności produkcyjne gleby i ocenia przede wszystkim zasobność w próchnicę i składniki pokarmowe, odczyn itp. Monitoring chemizmu gleb ornych Polski za 2020 r. pokazał, że w ostatnich dwu dekadach udział gleb o optymalnym pH (5,6-7,2) wzrósł do 50%. 65% gleb miało wysoką lub bardzo wysoką zawartość próchnicy, 29% – średnią, a tylko 6% niską. Zanieczyszczenie gleb uprawnych metalami ciężkimi (głównie przez kadm), wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (głównie przez benzo(a)piren, benzo(k)fluoranten i benzo(a)antracen) lub pozostałościami pestycydów chloroorganicznych, jak DDT/DDD/DDE, występowało jedynie lokalnie. Biorąc te parametry pod uwagę możemy stwierdzić, że stan znacznej części gleb ornych w Polsce jest całkiem dobry. Uwagi wymaga jednak nadmierne zakwaszenie gleb, wynikające z naturalnych właściwości skał macierzystych polskich gleb – kwaśny i bardzo kwaśny odczyn występował w 42% gleb. Da się to jednak skorygować odpowiednim wapnowaniem. Obniżona była także zawartość pierwiastków przyswajalnych dla roślin, jak potas, fosfor, magnez, siarka. Warto przytoczyć jednak wyniki wstępne Powszechnego Spisu Rolnego z 2020 r., w którym rolnicy zadeklarowali, że ponad 98% użytków rolnych utrzymują w dobrej kulturze rolnej, co zapobiega zanieczyszczaniu i erozji gleby.

MB: Na obszarach zurbanizowanych i przemysłowych mamy do czynienia z drastycznymi zmianami budowy profilu gleby, utratą jej zdolności filtracyjnych ze względu na uszczelnianie powierzchni – pokrywanie nieprzepuszczalnymi warstwami np. betonu, asfaltu, oraz zanieczyszczaniem, co skutkuje np. zwiększeniem zasolenia gleby, wzrostem zawartości metali ciężkich ponad wartości naturalne i zwiększeniem zawartości niepożądanych związków organicznych. Grunty zdegradowane i zdewastowane wymagające rekultywacji stanowią 0,2% powierzchni Polski. W skali kraju wydaje się, że jest to niewiele, jednak te zniszczone obszary stanowią problem dla lokalnych społeczności ze względu na znaczące obniżenie jakości środowiska. Sytuacja ta dotyczy głównie województw śląskiego, dolnośląskiego, świętokrzyskiego i wielkopolskiego.

BK: Analizując dostępne dane można zatem oszacować, że duża część gleb w Polsce jest w dobrym stanie. Z drugiej strony gleby w zasięgu oddziaływania infrastruktury miejskiej, komunikacyjnej i przemysłowej są niewątpliwie zagrożone lub w złym stanie. Należy pamiętać, że stan gleby zależy od miejscowych warunków przyrodniczych i sposobów zagospodarowania terenu, a jego pogorszenie może mieć zasięg lokalny.

TŚ: Jak naukowcy oceniają obecny stan gleb w Polsce na tle Europy? Czy na przestrzeni ostatnich lat zauważa się znaczące zmiany na tym tle?

MB: Główne zagrożenia gleb Europy to: erozja wodna i wietrzna, spadek zawartości materii organicznej, zasklepianie (uszczelnianie) i zagęszczanie gleby, spadek różnorodności biologicznej, zasolenie, powodzie i osuwiska ziemi, zanieczyszczenie gleb – lokalne oraz rozproszone, degradacja geomechaniczna i hydrologiczna. Zagrożenia te wynikają częściowo z czynników naturalnych. Jednak działalność człowieka, jak: intensyfikacja rolnictwa, rozwój obszarów miejskich i komunikacyjnych, przemysł, niewłaściwa gospodarka odpadami, przyspiesza przebieg tych negatywnych procesów. Wymienione procesy mają różne nasilenie w poszczególnych państwach Europy. Komisja Europejska i Europejska Agencja Środowiska oszacowały, że w UE około 60-70% gleb podlega jednej lub kilku presjom, w związku z tym należy liczyć się z możliwością pogorszenia stanu tych gleb. Jak podkreślają jednak autorzy raportów, brak jest jeszcze spójnych i kompletnych danych na temat zagrożeń gleb w całej Europie.

TŚ: W świetle aktualnych wyzwań związanych ze stanem gleb w Polsce, jak oceniają Panie działania prawne na rzecz ich ochrony?

BK: Biorąc pod uwagę znaczenie gleby, ochrona gleb powinna stanowić jeden z filarów ochrony środowiska. Należy pamiętać, że żyzna, bogata w próchnicę gleba tworzy się tysiące lat, natomiast degradacja gleby może przebiegać szybko i jej skutki są często nieodwracalne. W Polsce główne zapisy dotyczące ochrony gleby można znaleźć w Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz.U.1995.16.78 z późn. zm.), która reguluje zasady ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji i poprawiania wartości użytkowej gruntów i Ustawie Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2002.62.627 z późn. zm.). W wielu innych aktach prawnych także poruszany jest temat ochrony gleb oraz rekultywacji terenów zdegradowanych i zdewastowanych⁽⁵⁾. Podobnie w Unii Europejskiej, regulacje dotyczące jakości gleb i gruntów są zawarte w wielu instrumentach prawnych i politycznych. Ponadto w listopadzie 2021 r. opublikowana została „Strategia UE na rzecz ochrony gleb 2030. Korzyści ze zdrowych gleb dla ludzi, żywności, przyrody i klimatu”, która ma określić ramy i konkretne środki na rzecz ochrony, rekultywacji i zrównoważonego użytkowania gleb. Wydaje się zatem, że znaczenie gleby w środowisku znalazło należne odzwierciedlenie w zapisach prawnych. Jednak nawet najlepsze przepisy i strategie nie będą skuteczne, jeżeli nie zostaną wprowadzone w życie. Oprócz działań podejmowanych na szczeblu administracyjnym, konieczne jest też zaangażowanie całego społeczeństwa i uświadomienie ważnej roli gleby w środowisku. Służą temu m.in. działania w ramach Światowego Dnia Gleby, który organizowany jest 5 grudnia pod patronatem FAO i co roku porusza aktualne tematy związane ze stanem i funkcjami gleby. Ostatecznie wszyscy mamy obowiązek dbania o środowisko w którym żyjemy, w tym o glebę, która jest zasobem praktycznie nieodnawialnym i jednocześnie fundamentem życia na Ziemi.

Przygotowanie pytań: Magdalena Więckowska

Przygotowanie tekstu do publikacji: Dominika Adamska