W latach 2019-2022 powierzchnia upraw ekologicznych wzrosła o 9,3%. Za mało? Raport NIK

© Damian

Mowa o założeniach wyznaczonych w ramowym planie działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego na lata 2021-2030, zmodyfikowanym przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) w 2022 r. Dokument mówi o przeznaczeniu do końca obecnej dekady co najmniej 7% powierzchni użytków rolnych na tereny objęte systemem produkcji ekologicznej, co przekłada się na podwojenie powierzchni w porównaniu ze stanem z roku 2019 i osiągnięcie ponad miliona hektarów. Skąd bierze się ryzyko niedotrzymania postanowień? Odpowiedzi poznajemy w opublikowanej 24 września br. informacji Najwyższej Izby Kontroli (NIK⁽¹⁾) o wsparciu rolnictwa ekologicznego. Izba postawiła pytanie o prawidłowy tryb udzielania i rozliczania pomocy finansowej w tym zakresie, poddając kontroli działalność MRiRW oraz centrali i dwunastu biur powiatowych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) w latach 2019-2023. Kontrola dotyczyła decyzji o udzieleniu wsparcia w ramach działania „Rolnictwo ekologiczne” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2014-2020; płatności z tej puli będą realizowane do końca przyszłego roku. Od 2015 r. do 30 września 2023 r. ARiMR wypłaciła beneficjentom niecałe 2,94 mld zł - 77% z budżetu o sumie ponad 3,81 mld zł.

Czytaj też: 12,6 mld zł kosztów zewnętrznych dla środowiska. NIK o skutkach nadużywania „wuzetek”

EZŁ wzmacnia produkcję ekologiczną

Aktualnie obowiązujące ramy regulacyjne dla rolnictwa ekologicznego w Polsce opierają się na ustawie z 23 czerwca 2022 r., która określiła zadania wynikające z unijnego rozporządzenia z 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych. Przepisy stanowią, że produkcja ekologiczna łączy praktyki najkorzystniejsze dla klimatu i środowiska, chroni różnorodność biologiczną i zasoby naturalne oraz stosuje wysokie normy z zakresu dobrostanu zwierząt. – Produkcja ekologiczna pełni podwójną funkcję społeczną, ponieważ z jednej strony w odpowiedzi na zapotrzebowanie konsumentów dostarcza na rynek produkty ekologiczne o wysokiej jakości a z drugiej strony dostarcza powszechnie dostępne dobra, przyczyniając się do ochrony środowiska, poprawy dobrostanu zwierząt oraz rozwoju obszarów wiejskich. (…) W kontekście powiązań produkcji ekologicznej z rynkiem i handlem, system produkcji ekologicznej to przejście przez producentów ekologicznych z konkurencji ilościowej na jakościową – wyjaśnia NIK. Systemową rolę ekologicznego rolnictwa wzmocniły wchodzące w zakres Europejskiego Zielonego Ładu strategia „Od pola do stołu” wraz ze strategią na rzecz bioróżnorodności, przekładające się na „zazielenianie” Wspólnej Polityki Rolnej.

Czytaj też: Nowy rozdział w ekologicznym rolnictwie? W oczekiwaniu na plany strategiczne

Prawie 23 tys. producentów w 2022 r.

Obok działania „Rolnictwo ekologiczne”, sprawozdanie Izby wymienia również inne komponenty PROW 2014-2020, które wspierały ten obszar; nawiązuje też do swojej poprzedniej kontroli z 2018 r. Wykazała ona przypadki nieterminowej realizacji płatności ekologicznych oraz decyzji na ich temat w latach 2014-2018 i zmniejszenie liczby producentów o 19,2%, a także powierzchni ekologicznych upraw – o 26,3%. Pomimo tych spadków, cele ramowego planu działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego na lata 2014-2020, skupione na utrzymaniu średniorocznego tempa wzrostu wartości rynku na poziomie co najmniej 15%, przekroczeniu 210 mln euro w 2020 r. i zwiększeniu liczby przetwórni do ponad 700, zostały osiągnięte. Już w 2018 r. wartość branży żywności ekologicznej w cenach detalicznych brutto wyniosła ok. 1,3 mld zł, a dwa lata później przetwórni było 1104.

Tym razem liczba rolników prowadzących ekologiczne gospodarstwa wzrosła – z 20 144 do 22 882 w latach 2019-2022. To samo dotyczyło liczby ekologicznego inwentarza, który zwiększył się z 538,9 tys. do 875,3 tys. sztuk (najwyższy wzrost dotyczył ekologicznej produkcji drobiu - z 484,2 tys. do 826,2 tys. sztuk). Przybyło również powierzchni uprawianych ekologicznie użytków rolnych, z 507,6 tys. ha w 2019 r. do 554,6 tys. ha trzy lata później. Powtórzyły się za to nieprawidłowości związane z przekraczaniem terminów decyzji o przyznaniu płatności, a potem ich realizacji. To właśnie na nich koncentruje się NIK, podkreślając, że wnioski po kontroli z 2018 r. są w tym obszarze nadal aktualne. - Nieskuteczny był zatem nadzór Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi nad Agencją Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w zakresie prawidłowości wydawania decyzji w sprawie przyznania płatności ekologicznych oraz ich realizacji – czytamy. Nieterminowe wydawanie decyzji naruszało przepisy ustawy z 20 lutego 2015 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach PROW na lata 2014-2020. Jak informuje NIK, w latach 2018-2022 wydano 19 430 decyzji na kwotę 520 107,5 tys. zł z naruszeniem przepisów określających terminy. W ocenie Izby, spóźnienia grożą zmniejszeniem płatności na politykę rolną dla Polski przez Komisję Europejską, a ponadto mogą osłabić konkurencyjność ekologicznego rolnictwa w naszym kraju. Wraz ze wzrostem powierzchni ekologicznych upraw w wysokości 9,3% (do wspomnianych 554,6 tys. ha w 2019 r.) tworzy to „uzasadnione ryzyko nieosiągnięcia przyjętego w ramowym planie działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego na lata 2021–2030 celu (…)”.

Brak strategii, prawidłowa promocja

Izba wskazuje też na brak osobnej krajowej strategii rozwoju rolnictwa ekologicznego, której substytut stanowiły ramowe plany działań. Choć wyznaczyły one pewien podział zadań – przykładowo, ministerstwu przypadła odpowiedzialność za legislację, ARiMR wdrożenie działań finansowanych z PROW na lata 2014-2020, a Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa zajął się informacją i promocją – nie określiły źródeł ani skali finansowania rozwoju rolnictwa ekologicznego ani wskaźników realizacji poszczególnych działań. - Zdaniem Najwyższej Izby Kontroli, może to mieć niekorzystny wpływ na prawidłowe i racjonalne wsparcie finansowe rolnictwa ekologicznego, a także na dokonywanie właściwej oceny skuteczności realizowanych przedsięwzięć – czytamy. W latach 2019-2023 zabrakło też sprawozdań z realizacji ramowego planu. Ich sporządzanie nie jest obowiązkowe, w celu lepszego monitorowania i sprawozdawczości Izba je jednak rekomenduje. Co do konkluzji bardziej budujących dla obrazu wsparcia rolnictwa ekologicznego w Polsce, NIK odnotowuje prawidłowe udzielanie oraz rozliczanie dotacji dla jednostek doradztwa rolniczego przez MRiRW (w latach 2019-2022 jednostki przeprowadziły 1292 szkolenia nt. rolnictwa ekologicznego i udzieliły 78 475 informacji), prawidłowe udzielanie i rozliczanie dotacji dla instytutów badawczych oraz na badania naukowe. Pozytywnie oceniono też współpracę resortu z radami ds. rolnictwa i produkcji ekologicznej i działania informacyjno-promocyjne. Ministerstwo miało też zrealizować wnioski pokontrolne z kontroli w 2018 r. m.in. w zakresie ustalenia rzeczywistej wartości rynku produktów ekologicznych.

ETO: unijne cele są dziś nieosiągalne

Jak przypomina NIK, potrzeba określenia niezbędnego budżetu działań na rzecz rozwoju rolnictwa ekologicznego wraz ze wskaźnikami ich realizacji, została potwierdzona również przez Europejski Trybunał Obrachunkowy (ETO), który w 2023 r. przeprowadził w Polsce kontrolę w tym zakresie. Unijna instytucja kontrolna zabrała głos również w ostatnich dniach; sprawozdanie podane do publicznej wiadomości 23 września br.⁽²⁾ pokazuje pesymistyczny obraz sektora w skali całej Europy. Kontrola obejmująca lata 2014-2022 wykazała braki we wspólnotowej oraz krajowych politykach dot. rolnictwa ekologicznego, analogiczne do tych jakie NIK zdiagnozowała na krajowym podwórku; chodzi więc m.in. o brak wymiernych celów czy sposobów pomiaru postępów. Jak czytamy, przeznaczone na rzecz branży w skali UE ok. 12 mld euro od 2014 r. nie zapewniło jej „dynamicznego rozwoju”, a cel wprowadzenia upraw ekologicznych na 25% gruntów rolnych do 2030 r. obecnie wydaje się niemożliwy do spełnienia. Trybunał zaleca Komisji Europejskiej wzmocnienie unijnych ram strategicznych, skuteczniejsze uwzględnianie celów środowiskowych i rynkowych przy udzielaniu wsparcia ze Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz zapewnienie dostępu do danych umożliwiających ocenę kondycji sektora. 30 września br. ma się ukazać kolejny raport ETO, dotyczący planów strategicznych WPR formułowanych na poziomie krajowym.

Czytaj też: Trzeci sektor: nie odpuśćmy zmian w rolnictwie. Apel do KE ws. zielonej architektury WPR

Szymon Majewski
Dziennikarz