Susza skrada się powoli

dr Małgorzata Stolarska
Kierownik zespołu w projekcie dla PGW Wody Polskie „Opracowanie planu przeciwdziałania skutkom suszy”

Teraz Środowisko: Susza i jej skutki znalazły się w tym roku w centrum uwagi zarówno ze względu na Światowy Dzień Wody, jak i trwające w Polsce prace nad planem zapobiegania skutkom suszy. Zacznijmy od tego, w jaki sposób susza nadchodzi?

Małgorzata Stolarska: W zjawisku suszy nie ma ekspresji nagłego zadziania się, jak na przykład w przypadku powodzi. Susze nie rozpoczynają się punktowo czy nawet liniowo. Rozwijają się one obszarowo. Proces zaczyna się od braku opadu, im dłużej okres bezopadowy trwa, tym wyraźniej reagują rośliny, zaczyna się obniżanie poziomu wody w rzekach oraz uwidacznia się deficyt płytkich wód podziemnych. Susza nadchodzi po prostu powoli, a ocena obszaru, który dotknęła, jest złożona. Wygląda to inaczej niż przy powodzi, gdzie zasięg wód powodziowych jest widoczny gołym okiem.

TŚ: Dlaczego problem suszy jest tak skomplikowany?

MS: W obszarze gospodarowania wodą nie zawsze jest tak, że jeśli na obszarze całego kraju mamy suszę atmosferyczną, czyli jest ciepło i występuje deficyt opadów, to od razu każde ujęcie wody jest zagrożone niezapewnieniem dostaw wody użytkownikom. Susza wyrządza różne skutki w różnych momentach. Patrząc z punktu widzenia rolników, każdy rodzaj uprawy ma swoje wymagania, więc w przypadku jednych nie będzie strat, gdy susza nadejdzie pod koniec okresu wegetacyjnego, ale w przypadku innych już tak.

Natomiast, wycofanie się zjawiska suszy jest długotrwałe. Samo wystąpienie opadów nie oznacza, że znikają deficyty wody. Na odbudowę zasobów wodnych potrzebny jest czas. W ubiegłym roku opady atmosferyczne w rozrachunku rocznym były na poziomie przeciętnym. Padało, ale temperatury były tak wysokie, że woda opadowa niemal od razu parowała. Ale czy tak samo będzie przy kolejnej suszy dla danego obszaru? Może tak, a może nie, a może suszy nie będzie w tym miejscu tylko pojawi się ona w zupełnie innym obszarze.

Nie można traktować zagadnienia suszy w kategoriach 0:1. Ważne jest, żeby słuchać głosu podmiotów dotkniętych tym zjawiskiem, pamiętając, że susza nie jest jednowymiarowa i przejawia się w czterech typach, tj. susza atmosferyczna, susza rolnicza, susza hydrologiczna i hydrogeologiczna. Identyfikacja obszarów (pod względem przestrzennym i gospodarczym) występowania skutków suszy to ważny element monitorowania tego zjawiska. Zbieranie i identyfikowanie informacji nt. rzeczywistych strat umożliwia budowanie narzędzi zarządzania ryzykiem suszy tak, by niesiona pomoc była efektywna.

TŚ: Wsłuchanie się w ten głos jest jednym z etapów projektu „Stop Suszy!”, którego celem jest opracowanie Planu przeciwdziałania skutkom suszy na obszarach dorzeczy (PPSS). W ramach projektu została przeprowadzona ankietyzacja. Do kogo została skierowana ankieta?

MS: W tym projekcie grupa interesariuszy jest bardzo szeroka, bo na każdym swoim etapie susza powoduje skutki i dotyka wiele sektorów gospodarki. Ankieta została wysłana do administracji publicznej zajmującej się ewidencjonowaniem strat wywołanych suszą, instytucji znajdujących się w systemie zarządzania kryzysowego oraz uczestniczących w procesach wdrażania działań służących eliminacji i łagodzeniu skutków suszy. Badaniem ankietowym objęto także podmioty narażone na wystąpienie skutków suszy w całej Polsce. Odpowiadali oni na dopasowane do swojego profilu pytania w kwestii: środowiskowej, społecznej i ekonomicznej wrażliwości na suszę oraz zgłaszali zaplanowane na najbliższe lata lub już realizowane działania służące przeciwdziałaniu sutkom suszy m.in. przez zwiększanie retencji, budowę lub przebudowę urządzań wodnych, a także co ważne edukacji i badań w temacie suszy. Stopa zwrotu ankiety wynosi 73,4 proc., co jest bardzo dobrym wynikiem, biorąc pod uwagę, że nie było prawnego przymusu jej wypełnienia⁽¹⁾.

TŚ: Czy wyniki ankiet będą weryfikowane? Chodzi mi o to, czy można dalej pracować na materiałach, które mogą być nieobiektywne?

MS: Dostaliśmy ankiety wypełnione w sposób rewelacyjny i wiemy, że będziemy czerpać z nich pełnymi garściami, ale z drugiej strony zdarzały się sytuacje, w których informacje przekazane w ankiecie są niekompletne.

Dążąc do odpowiedzi na Pani pytanie, weryfikacja wyników ankiety jest obowiązkowa przy tworzeniu dokumentów planistycznych. Ankietyzacja to jedno ze źródeł danych w temacie. Muszą zostać one porównane ze wszystkimi istniejącymi w Polsce dokumentami planistycznymi powiązanymi przedmiotowo z suszą, a także wszystkimi rejestrami i ewidencjami, które gromadzą informacje nt. suszy bądź elementów związanych z suszą.

TŚ: Jakie to są dokumenty i co zawierają?

MS: M.in. plany zarządzania ryzykiem powodziowym, które przewidują wiele inwestycji. Większość z tych inwestycji nie ma związku z suszą, np. wały przeciwpowodziowe, ale w tych planach są też uwzględnione planowane inwestycje w zakresie retencjonowania wody w zbiornikach sztucznych. W projekcie będzie analizowane, czy one rzeczywiście spełniają przesłankę do tego, żeby je zakwalifikować jako działanie, które służy przeciwdziałaniu skutkom suszy. Tak samo jeśli chodzi o wszystkie zgłoszone planowane inwestycje. Bardzo często respondenci mieli podawać (i podawali), na kiedy planują inwestycje i na jakim są one poziomie zaawansowania. Ankieta dopuszczała także pożądane działania, które np. były podejmowane w przeszłości, ale coś je ograniczyło, i teraz projekt leży w szufladzie i czeka na lepszy moment. Również zgłoszenie takich planów, nawet ogólnie rzuconego hasła, że taki pomysł w danej jednostce terytorialnej się pojawił, daje szansę dotarcia do tych potrzeb, które wynikają bezpośrednio z terenu.

Ankieta jest potrzebna po to, żeby nie realizować projektu tylko poprzez sam przegląd dokumentów i ewidencji, ale zapytać bezpośrednio interesariuszy zmagających się z problemem suszy.

TŚ: Czyli ważne było nawiązanie bezpośredniego kontaktu?

MS: Dokładnie tak.

TŚ: Czy na poziomie ankietyzacji dało się określić, kto najbardziej odczuwa skutki suszy? Czy były to np. elektrownie wodne, JST, podmioty z branży rolniczej… Czy też dotyka ona tak wielu podmiotów z różnych branż, że nie zaryzykuje Pani wskazania tych najbardziej zagrożonych?

MS: Myślę, że nie da się tego na danym etapie ocenić. Jeśli chodzi o rolnictwo, to odpowiedzi były jednoznaczne. Niektóre przedsiębiorstwa, np. wod-kan lub energetyczne – też sygnalizowały, że albo już zajmują się problemem suszy, albo chcą żeby się tym zająć.

Nie będę ryzykować takiego stwierdzenia, bo byłoby to na wyrost. Tego, komu najbardziej susza doskwiera i dla kogo generuje największe straty, jeszcze się dowiemy w kolejnych etapach projektu.

TŚ: Została już przeprowadzona ankietyzacja, teraz jej wyniki będą weryfikowane. A czy w kolejnych etapach projektu są planowane badania terenowe?

MS: Plan jest ogólnopolski, wobec czego nie możemy zrealizować badań w skali całego kraju. Posiłkujemy się tutaj do identyfikacji obszarów zagrożonych suszą danymi z poprzednich lat, żeby sprawdzić, jaka była powtarzalność zjawisk. I na tej podstawie aproksymować, jak ten teren powinien przygotować się na kolejne susze.

TŚ: Odpowiedź na pytanie „Jak przygotować się na kolejne susze?” będzie ostatnim etapem projektu.

MS: Tak, przygotowany zostanie katalog działań, które mają być realizowane na rzecz zmniejszenia strat z powodu suszy. Po to są potrzebne analizy zagrożenia suszą, później analizy ryzyka suszy, czyli inaczej narażenia na skutki suszy, a także analizy zasobów dyspozycyjnych.

Jeżeli spojrzymy na zapisy ustawy Prawo wodne, to – w temacie suszy - w pierwszej kolejności znajdujemy, iż należy zweryfikować zasoby dyspozycyjne wód powierzchniowych i podziemnych, skwantyfikować je pod kątem tego, jak wygląda sytuacja zasobów dyspozycyjnych w momencie suszy, i zarekomendować działania na poczet zwiększania tych zasobów, czyli zabezpieczenia większej ilości wody na rzecz poboru wody pitnej czy na cele przemysłowe lub nawodnień. Kolejny element w Prawie wodnym to propozycje działań związanych ze zwiększaniem retencji i zmianami w sposobie korzystania z wody, czyli również zmiany w pozwoleniach wodno-prawnych, a także budowa nowych urządzeń wodnych służących przeciwdziałaniu skutkom suszy. Ostatni element planu przeciwdziałania skutkom suszy to skatalogowanie tych wszystkich działań w odniesieniu przestrzennym.

Rozmawiała Dominika Adamska
Sekretarz redakcji, geograf