Pierwsze miesiące działania łotewskiego systemu kaucyjnego

Butelkomat w jednym z punktów zbiórki w Rydze (Łotwa)
© Joanna Spiller

Funkcjonujący na Łotwie system kaucyjny należy do jednego z najmłodszych w Europie, uruchomiony został z początkiem bieżącego tym roku. - Wprowadzenie systemu kaucji było jedną z najbardziej ambitnych reform w dziedzinie gospodarki odpadami w ostatnich latach, a praca zainwestowana w wprowadzenie zasad gospodarki o obiegu zamkniętym w nasze codzienne nawyki zaowocowała sukcesem. Przygotowując system depozytowy na Łotwie uczyliśmy się na przykładach, dobrych praktykach i błędach innych krajów – mówił podczas konferencji prasowej w Rydze Artūrs Toms Pleš, łotewski minister ochrony środowiska i rozwoju regionalnego.

2 lata na wdrożenie

Kaucja na opakowania po napojach, podobnie jak w Polsce, stanowiła przedmiot wieloletnich dyskusji. Samo zorganizowanie systemu, po przyjęciu stosownych przepisów, zajęło natomiast niewiele ponad dwa lata - ustawę przyjęto z końcem listopada 2019 r., w czerwcu 2020 r. wyłoniono operatora systemu, a oficjalne uruchomienie systemu miało miejsce 1 lutego 2022 r.

Wszystkie opakowania po napojach (ich kształt, wielkość, sposób oznaczenia), które objęte zostały systemem kaucyjnym, musiały zostać zatwierdzone przez operatora systemu - Depozīta Iepakojuma Operators (DIO). Producenci i sprzedawcy mieli wyznaczony okres na dostosowanie się do zmieniających się przepisów. W okresie od 1 lutego do 31 lipca 2022 r. na sklepowych półkach dostępne były zarówno produkty z kaucją, jak i produkty jeszcze nią nie objęte. Okres ten pozwolił detalistom wyprzedać wyprodukowane wcześniej opakowania i zastąpić je nowymi.

Jakie zatem efekty widoczne są po pierwszych miesiącach od wdrożenia? W okresie od lutego do połowy sierpnia do systemu zwrócono ponad 100 mln opakowań, a – jak mówił Miks Stūrītis, dyrektor generalny organizacji będącej operatorem łotewskiego systemu kaucyjnego - najnowsze szacunki wskazują, że w punktach zwrotu oddaje się do 1,5 mln pustych opakowań dziennie. - Ze 100 milionów zwróconych opakowań około 46%, czyli 46 milionów, to butelki PET. To ponad 4 600 bel gotowych do recyklingu - które ułożone jedna na drugiej dają nam wieżę o wysokości około 3,6 km - ponad cztery razy wyższą niż Burj Khalifa w Dubaju, najwyższy budynek świata – wyjaśniał Stūrītis.

Standardowa butelka szklana

Wdrożony na Łotwie system obecnie obejmuje nie tylko butelki z plastiku, ale i szklane opakowania po napojach oraz puszki – operator zarejestrował łącznie ponad 5 tys. rodzajów opakowań objętych systemem. Można je zwracać w około 1400 punktach zbiórki, z czego 1023 wyposażonych jest w tzw. butelkomaty.

Łotewski operator odpowiedzialny jest za zbiórkę zarówno jednorazowych szklanych butelek, jak i wielorazowych opakowań po napojach. W ramach systemu wprowadzono usługę zbiórki i redystrybucji standardowego opakowania wielorazowego. - Mniejsze browary, które nie są w stanie same zorganizować zbiórki butelek wielorazowych, mogą korzystać ze standardowych butelek wielorazowych zbieranych przez nas razem z opakowaniami jednorazowymi. Obecnie 15 producentów korzysta z tego rozwiązania – mówił Stūrītis.

Przedsiębiorcy chcą dobrowolnie dołączyć do systemu

Obowiązkiem zbiórki objęte są miejskie sklepy o powierzchni powyżej 300 mkw., na wsiach zaś te od 60 mkw. Operator systemu wskazuje jednak, że wraz z upływem czasu, wzrasta zainteresowanie dołączeniem do systemu przez jednostki handlowe, które nie są do tego zobligowane przepisami prawa. - Do tej pory do systemu dobrowolnie dołączyło 135 takich placówek. Teraz, gdy ten nowy zwyczaj - zwracanie opakowań kaucjonowanych - zyskuje na popularności wśród łotewskich kupujących, handlowcy są świadomi korzyści płynących z systemu kaucji i, choć jest to dodatkowa odpowiedzialność, każdy z nich chce dołożyć swoją cegiełkę do realizacji nadrzędnego celu systemu, jakim jest uczynienie Łotwy czystszym miejscem. Jednocześnie uczestnictwo w systemie kaucji pomaga utrzymać konkurencyjność sklepów, ponieważ, jak pokazują doświadczenia innych krajów, a teraz także nasze, jeśli z dwóch sąsiednich sklepów jeden przyjmuje opakowania, a drugi nie, to więcej klientów wybierze ten pierwszy – wyjaśniał Stūrītis.

System kaucyjny okiem mieszkańców

Ankiety wykazywały, że Łotysze chcą systemu kaucyjnego. 84% mieszkańców Łotwy potwierdzało w ankietach, że system kaucji na opakowania po napojach jest potrzebny. Co ciekawe, zaraz po wdrożeniu systemu do automatów trafiało nawet 75% opakowań nie objętych kaucją, które oczywiście automaty odrzucały. Dziś odrzucone przez automaty opakowania to zaledwie 6%.

Jakie rekomendacje dla Polski?

Zdaniem Stūrītisa kluczem do sukcesu było zaangażowanie zarówno ze strony przedstawicieli biznesu, jak i wola polityczna, a uznanie konsumentów wobec wprowadzonego systemu kaucyjnego w państwach UE powinno stanowić podpowiedź dla rządów państw, które jeszcze nie zdecydowały się na ten krok. Wskazywał przy tym na co państwa, w których prace w tym zakresie wciąż nie zostały zakończone, powinny zwrócić uwagę.

Przede wszystkim – mówił – okres przejściowy, czyli czas na dostosowanie się do nowych realiów – powinien być realistyczny, ale jednocześnie najkrótszy jak to możliwe. – Oznakowanie opakowań objętych systemem kaucji musi być znacząco różne od tego, które zastosowano w krajach sąsiednich. Ważne jest także przygotowanie przepisów dotyczących transportu opakowań i warunków sanitarnych w sklepach – mówił. Jak dodał, przede wszystkim należy zastanowić się na tym, kiedy opakowanie staje się odpadem.

Polska jest 27. krajem w Europie, który zdecydował się na wdrożenie systemu kaucyjnego. Jak stworzyć elastyczny, skuteczny i przyjazny wszystkim uczestikom rynku system kaucyjny? Sprawdzone rozwiązania są na wyciągnięcie ręki – uważa Anna Larsson, dyrektor ds. wdrażania modeli GOZ w Reloop Platform.

Joanna Spiller
Dziennikarz, inżynier środowiska