© Instytut na rzecz Ekorozwoju
Delegacja serbska przyjechała do Konina na zaproszenie Fundacji Instytut na rzecz Ekorozwoju. Fundacja wspólnie z lokalną organizacją ekologiczną Instytut Zielonej Przyszłości przygotowała godny uwagi program dnia. Rano odbyło się spotkanie prezentujące proces planowania transformacji regionu Wschodniej Wielkopolski. Informację w tym zakresie przedstawiła prezeska Instytutu Agata Kuźmińska: „W 2023 roku po 5 latach dyskusji, spotkań i wspólnych planów, zakończyliśmy proces tworzenia planu sprawiedliwej transformacji, który został oficjalnie przyjęty”. Następnie odbyła się wspólna dyskusja Serbów z zaproszonymi przedstawicielami młodzieży i seniorów.
Co interesowało Serbów?
W trakcie dyskusji szczególnie interesujące dla gości były kwestie przekwalifikowania i wsparcia dla górników odchodzących z kopalni, stworzenia nowego modelu rozwoju regionu po zaprzestaniu wydobycia oraz stosunków własnościowych likwidowanych przedsiębiorstw. Wschodnia Wielkopolska to teren wyjątkowy pod tym względem, ponieważ wydobycie węgla oraz produkcja z niego energii odbywa się całkowicie w ramach przedsiębiorstwa prywatnego. Bezpieczeństwo prywatnego przedsiębiorstwa prawdopodobnie spowodowało, że dotychczas proces redukowania zatrudnienia opierał się głównie na dobrowolnych odejściach i przechodzeniu pracowników na wcześniejsze emerytury górnicze.
Po prezentacji odbyła się wizyta studyjna w terenie. Goście obejrzeli m.in. zrekultywowane tereny pogórnicze (hałdy i stawy) i teren odkrywki Jóźwin, która będzie likwidowana od drugiej połowy 2023 roku. - Na terenie odkrywki stoi gotowa do ewakuacji maszyna górnicza o nazwie Dolores, która została przeznaczona do zachowania jako pamiątka po czasach górnictwa. Z dna kopalni można wydobyć już tylko 50 tys. ton węgla brunatnego. Ostatnia odkrywka – Tomisławice, będzie działać jeszcze dodatkowe 5-7 lat – takie plany przedstawił gościom z Serbii główny sztygar kopalni, Marcin Kaźmierczak, na punkcie widokowym kopalni Jóźwin.
Zobaczyć na własne oczy
- Bardzo chcieliśmy zobaczyć jak wyglądają na żywo polskie kopalnie i porozmawiać z osobami, które zajmują się procesem ich zamykania. Uważamy, że wizyta była dla nas bardzo pożyteczna – mówiła po wizycie Sandra Lazic, kierownicza departamentu zmian klimatu serbskiego ministerstwa ds. środowiska. W wizycie wzięli udział także przedstawiciele serbskiego ministerstwa górnictwa, oraz serbskich organizacji pozarządowych WWF, C27 oraz BOS. Dzień wcześniej Serbowie spotkali się z przedstawicielami polskich ministerstw oraz organizacji pozarządowych w Warszawie.
Oprócz Polski Serbowie w ramach szerszej wymiany doświadczeń finansowanej z Funduszu Wyszehradzkiego odwiedzają także Czechy, Słowację i Węgry. Jednak to Polska jest krajem o największych doświadczeniach i zamierzeniach w zakresie sprawiedliwej transformacji. Można się o tym przekonać studiując raport przygotowujący Serbię do wymiany doświadczeń, który przygotowały wspólnie think-tanki z wymienionych wcześniej krajów: EUROPEUM z Czech, Centrum Badawcze SFPA ze Słowacji, Equilibrium z Węgier, European Movement in Serbia oraz Instytut na rzecz Ekorozwoju z Polski.
Węgry już prawe bez węgla, a Polska ma największy problem
Raport „Dekarbonizacja i sprawiedliwa transformacja w krajach wyszehradzkich” pokazuje, że Polska jest ostatnim krajem posiadającym tak rozbudowany sektor węglowy w regionie. Zarówno Czechy, Słowacja jak i Węgry już praktycznie zakończyły użytkowanie węgla lub mają w pełni sprecyzowane plany zamykania kopalń oraz elektrowni węglowych. 
- W 2019 r. czeski rząd powołał Komisję Węglową, której zadaniem była ocena najkorzystniejszego scenariusza stopniowego odchodzenia od węgla w kraju. Komisja przeanalizowała scenariusze wycofania w 2033, 2038 i 2048 r. i przedstawiła formalną rekomendację wycofania do 2038 r. Jednak nowy czeski rząd, wybrany w 2021 roku, ogłosił plany wcześniejszego odejścia od węgla do roku 2033 – stwierdza Oszkar Roginer z czeskiego think-tanku EUROPEUM.
Największy producent węgla brunatnego, ČEZ, również ogłosił silniejsze zobowiązanie do ograniczenia zużycia węgla do 2030 r. Firma planuje zmniejszyć produkcję energii elektrycznej z węgla do 25% w 2025 r. i 12,5% w 2030 r. Obecnie w Czechach pracuje jeszcze tylko jedna kopalnia węgla kamiennego, ale aż 5 kopalni węgla brunatnego. Dzięki przygotowywanej już od 2015 roku transformacji regionów węglowych otrzymają one z ramach Funduszu Sprawiedliwej Transformacji Unii Europejskiej łącznie ponad 1500 milionów EUR.
Na Węgrzech do 2021 r. większość kopalń węgla została zamknięta, a zużycie węgla spadło do zaledwie 7% całkowitej krajowej produkcji energii pierwotnej (z 25% w 2000 r.). Tak więc większość wycofywania węgla już się dokonała. Jedyną elektrownią wykorzystującą węgiel na Węgrzech jest duża elektrownia na węgiel brunatny Mátra o mocy 950 MW oraz kopalnia węgla brunatnego, która ją obsługuje. Jednak niektóre bloki tej elektrowni są już zamknięte, a pozwolenie na pozostałe bloki wygasa z końcem 2025 roku. W tym roku ma też zakończyć pracę kopalnia węgla brunatnego, nawet mimo problemów z produkcją energii w wyniku wojny na Ukrainie.
- Region Matra ma otrzymać na cele sprawiedliwej transformacji 82 miliony EUR, ale już od 2020 roku realizowany jest tam program horyzontalny przygotowujący go do transformacji finansowany z instrumentu finansowego LIFE o wartości 15 milionów EUR – podsumowuje Dora Csernus z węgierskiego instytutu Equilibrium.
Słowacja równie zdeterminowania w dekarbonizacji
Na Słowacji w następstwie uchwały rządu nr 336/2019 z 2019 r. produkcja energii elektrycznej oparta na krajowym węglu nie będzie już wspierana po 2023 r. Uchwała nakłada również zadanie corocznego przygotowywania planu działania na rzecz sprawiedliwej transformacji społecznej regionu Górnej Nitry, gdzie jeszcze trwa wydobycie węgla brunatnego. Elektrownie na węgiel brunatny Nováky i 2 bloki elektrowni Vojany są obecnie eksploatowane.
- Wydobycie i spalanie węgla brunatnego jest obecnie nieopłacalne, więc życie tych elektrowni i kopalni zakończyły się w 2023 roku, a ich moc produkcyjną zastąpią elektrownie atomowe Mochovce 3 i 4. Od tego roku na Słowacji pozostaną jedynie opalane węglem ciepłownie oraz domy prywatne – wyjaśnia Alzbieta Gavalcowa ze słowackiego stowarzyszenia polityki zagranicznej (SFPA).
Dla tych sektorów planowane jest stałe wsparcie w odchodzeniu od tego typu opału. Ciepłownie przejdą na zasilanie gazowe, geotermalne lub biomasowe. Domy prywatne mają w większości być pozbawione pieców węglowych do końca 2027 roku. Program sprawiedliwej transformacji regionów słowackich opiewa na 459 milionów EUR.
Sprawiedliwa transformacja nie dla wszystich regionów w Polsce
- Polska jest największym krajem Grupy Wyszehradzkiej i posiada najwięcej kopalni, zarówno węgla kamiennego, jak i brunatnego. Niestety Polska jest także krajem, gdzie nie wszystkie regiony węglowe mają plany odchodzenia od węgla – zauważa Andrzej Kassenberg z Fundacji Instytut na rzecz Ekorozwoju.
Dlatego nie wszystkie polskie regiony otrzymają wsparcie z Funduszu Sprawiedliwej Transformacji. Jednym z takich regionów jest zagłębie turoszowskie, z elektrownią w Bogatyni, gdzie przygotowanie planu sprawiedliwej transformacji zostało zaniechane w wyniku decyzji o przedłużeniu jej funkcjonowania aż do 2044 roku. Drugim z takich regionów jest zagłębie lubelskie z kopalnią Bogdanka, gdzie nawet nie rozpoczęto procesu przygotowania planu sprawiedliwej transformacji. Również część pracujących kopalni regionu śląskiego ma pracować aż do 2049 roku, ale mimo to w tym regionie będzie realizowany program sprawiedliwej transformacji. Poza tym regiony, które zdecydowały się na przygotowanie planu i otrzymanie funduszy to: region bełchatowski, wschodnio-wielkopolski oraz wałbrzyski. Wraz ze Śląskiem otrzymają one ponad 4300 milionów EUR. Dla pełniejszego obrazu wycofywania węgla z użycia i sprawiedliwej transformacji w Polsce przedstawiamy mapę z najważniejszymi faktami.
Artykuł powstał w ramach projektu: Empowering Serbian CSOs involved in the decarbonization process through the V4 experience współfinansowanego z Funduszu Wyszehradzkiego.
Artykuł powstał we współpracy z Fundacją Instytut na rzecz Ekorozwoju
