Czy Program FEnIKS – w zaproponowanym kształcie - stanie się trampoliną do zielonej transformacji?

© vegefox.com

Kilka dni temu zakończyły się konsultacje społeczne programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat i Środowisko na lata 2021-2027 (FEnIKS)⁽¹⁾, za którego opracowanie odpowiedzialne jest Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej (MFiPR). To największy w całej Unii Europejskiej program w ramach nowej siedmioletniej perspektywy budżetowej 2021-2027 obejmujący ponad 25 mld euro. Ponad połowa finansowania programu FEnIKS pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR, 12,82 mld euro), zaś reszta z Funduszu Spójności (FS, 12,27 mld euro). Program FEnIKS stanowi kontynuację Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, realizowanego w perspektywach budżetowych 2007-2013 i 2014-2020. Obejmuje kwestie energetyki, środowiska, transportu, zdrowia i kultury. Krajowy Plan Odbudowy (KPO) oraz FEnIKS razem tworzą ogromną pulę środków, które mają zostać przeznaczone na realizację celów strategii Europejskiego Zielonego Ładu.

Przede wszystkim nie szkodzić

Przynajmniej 30 proc. lub 37 proc. (w zależności od źródła środków) wydatków z funduszu musi wspierać zieloną transformację. Obowiązuje w nim także zasada „nie wyrządzaj poważnej szkody” (Do No Significant Harm, DNSH), która oznacza że żadne działania finansowane ze środków unijnych nie mogą pogarszać stanu środowiska naturalnego i przyczyniać się do eskalacji kryzysu klimatycznego. Czy projekt programu FEnIKS spełnia te wymagania oraz czy jest adekwatną odpowiedzią Polski na wyzwania klimatyczne? W opinii organizacji Polska Zielona Sieć, Młodzieżowy Strajk Klimatyczny i Koalicja Ratujmy Rzeki, które aktywnie uczestniczyły w opiniowaniu projektu, a następnie wydały wspólne stanowisko w sprawie⁽²⁾, projekt powinien zostać poprawiony.

- Choć FEnIKS w obecnej formie zawiera wiele dobrych rozwiązań, które pomogą ograniczyć emisje gazów cieplarnianych i przeciwdziałać skutkom zmian klimatu, jak choćby inwestycje w transport szynowy czy zeroemisyjny transport miejski, wciąż nie brakuje w nim propozycji szkodliwych dla środowiska. Naruszają one zasady Europejskiego Zielonego Ładu takie, jak “po pierwsze efektywność energetyczna” (Energy Efficiency First principle, EE1st) czy DNSH – czytamy w stanowisku.

Główne zastrzeżenia do projektu

Jako podstawową wadę tego dokumentu NGOsy uznają to, że kwestie klimatu nie stanowią strategicznego celu programu. FEnIKs nie odnosi się do celów Europejskiego Zielonego Ładu ani w części ogólnej, opisującej program, ani w przypadku propozycji konkretnych działań. „W projekcie programu FEnIKS nie ma także wskazanych bezpośrednio wskaźników klimatycznych, co utrudnia ocenę faktycznego wpływu planowanych, wartych miliardy euro inwestycji, na realizację celów redukcyjnych. Brakuje również rzetelnej oceny, czy program nie narusza zasady DNSH. Program w obecnym kształcie priorytetowo traktuje tempo a nie celowość wydatkowania środków publicznych. Nie wypełnia zaleceń Komisji Europejskiej, by zamówienia publiczne były “zielone”, czyli by kryteria klimatyczne i ekologiczne stanowiły kryterium oceny ofert w przetargach” – argumentują organizacje.

Budowa autostrad pożre lwią część programu?

FEnIKS przewiduje kwotę niemal 6,5 mld euro na budowę autostrad, czyli niemal ¼ wartości całego programu. Dla porównania, na zachowanie bioróżnorodności przeznaczono zaledwie 150 mln euro. Tymczasem Parlament Europejski rekomenduje, by na ochronę bioróżnorodności przeznaczać przynajmniej 7,5 proc. budżetu obecnie i 10 proc. od 2026 roku. Według Prioritised Action Framework te wydatki powinny być jeszcze większe i sięgać 4,5 mld euro w nowej perspektywie budżetowej. - Proponowane w FEnIKS-ie działania nie są więc zgodne z unijną strategią na rzecz bioróżnorodności do 2030 roku – stwierdzają wprost NGOsy.

W obszarze energii Program FEnIKS wyraźnie stawia na inwestycje polegające na wymianie pieców węglowych na gazowe (zasilane gazem ziemnym), a nie na inwestycje w OZE i efektywność energetyczną. „KE dopuszcza wprawdzie inwestycje związane z gazem ziemnym, traktowanym jako paliwo przejściowe (od węgla do odnawialnych źródeł energii), jednak nie mogą być one wspierane bezwarunkowo. Muszą być powiązane ze zwiększaniem efektywności energetycznej, dobrze uzasadnione i przygotowane tak, by w przyszłości gaz ziemny można było zastąpić w tej samej instalacji gazami odnawialnymi i niskoemisyjnymi - na przykład biometanem” – punktują eksperci trzeciego sektora.

Na wymianę systemów grzewczych z węgla na gaz ziemny planuje się przeznaczyć 170 mln euro i aż 600 mln euro na dystrybucję i transport gazu ziemnego zastępującego węgiel. Tymczasem tylko 599 mln euro zaplanowano na wsparcie dla OZE.

NIE dla elektrowni wodnych i spalarni odpadów

W stanowisku wymienia się też listę projektów, które powinny zostać wykreślone z programu, jako niezgodne z celami UE. Wśród nich wymienia się budowę lub rozbudowę elektrowni wodnych, rozwój żeglugi śródlądowej i spalarnie odpadów. W kwestii gospodarki odpadami wypowiadali się też inni eksperci. Na przykład Paweł Głuszyński, ekspert Towarzystwa na rzecz Ziemi, wskazuje, że ponieważ Polska jest zagrożona niezrealizowaniem wymaganego poziomu recyklingu odpadów komunalnych, priorytetem musi być zwiększenie poziomu i jakości segregacji odpadów u źródła oraz inwestowanie w instalacje, które pozwolą na szybkie uzyskanie wymaganego efektu środowiskowego w niezbędnej skali.

- Tymczasem w Programie FEnIKS poza ogólnikowymi zapisami, proponuje się wydanie 230 mln euro, niemal wszystkich alokowanych na powyższe cele środków - dokładnie 81,25 proc., aby wybudować instalacje/ę o wydajności wynoszącej zaledwie 101 767,13 Mg/r, aby zwiększyć poziom recyklingu o taki sam poziom. Ilość ta stanowi zaledwie 0,78 proc. wszystkich powstających odpadów komunalnych w kraju – wskazuje Głuszyński.

TAK dla kompostowni i Krajowego Programu Zadrzewień

Paweł Głuszyński upatruje rozwiązania problemu zbyt niskiego poziomu recyklingu w budowie instalacji do zagospodarowania bioodpadów kuchennych oraz zielonych ( stanowią one 30-40 proc. wszystkich wytwarzanych odpadów komunalnych). - Potrzeby inwestycyjne wynoszą w tym zakresie co najmniej 2 837 000 Mg/r. Obecnie żadna miejscowość w kraju nie posiada dostatecznej wymaganej wydajności instalacji do przetwarzania bioodpadów pochodzących z gospodarstw domowych. Jeśli nie jest możliwe zwiększenie środków Programu, to za kwotę 230 mln euro można wybudować co najmniej 34 kompostownie o łącznej wydajności wynoszącej 1 035 000 Mg/r. Pozwoliłoby to przetworzyć 10 razy więcej odpadów komunalnych niż obecnie przyjęte w Programie – tym samym zwiększenie krajowego poziomy recyklingu wyniosłoby 7,9 proc., a nie jak się zakłada 0,78 proc. (w stosunku do obecnej ilości powstających odpadów, GUS) – wyjaśnia Głuszyński.

NGOsy wskazują też na potrzebę wzmocnienia ochrony infrastruktury zielonej – przede wszystkim drzew. Proponują by stworzyć Krajowy Program Zadrzewień, obejmujący odbudowę drzewostanów wzdłuż dróg i pielęgnację rosnących już drzew.

Alarmują także, że autorzy FEnIKS-a w sposób marginalny potraktowali edukację klimatyczną.

Katarzyna Zamorowska
Dyrektor ds. komunikacji