System kaucyjny. To nie takie proste.

Andrzej K. Gawłowski
Ekspert gospodarki odpadami, ACG Sp. z o.o.

Podejmując temat zbudowania od podstaw systemu kaucyjnego, wymienić należy kilka głównych obszarów wymagających uwagi jego projektantów. Z pewnością nie wyczerpie to tematu, ale wskaże na jego złożoność oraz wewnętrzne powiązania pomiędzy elementami systemu gospodarki odpadami. Ponowne wprowadzenie w Polsce systemu kaucyjnego nie jest bowiem aż tak proste, jak mogłoby się wydawać.

Po pierwsze kontekst prawny

System kaucyjny powinien być elementem rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP), a szerzej systemu prawnego w gospodarce odpadami. Na ten moment nie mamy ROP czy systemu automatów zwrotnych, jeśli więc miałbym wskazać pierwszy krok do systemu kaucyjnego, jest nim niewątpliwie zbudowanie systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta. Z jedną wszakże zasadniczą uwagą. ROP musi być wpisany w jasny, czytelny system prawny w gospodarce odpadami, a ten element zdecydowanie się od nas oddala.

Jakie opakowania objąć systemem?

Ważną kwestią jest także dobór opakowań, które zostaną objęte systemem. Tu trzeba przejść do szczegółów, różnicując poszczególne strumienie odpadów. Rozważyć należy przede wszystkim opakowania aluminiowe, szklane oraz z tworzyw sztucznych. Kwestią w zasadzie bezsporną jest, że system kaucyjny powinien objąć aluminiowe puszki oraz szklane i plastikowe butelki od napojów. Jest jednak także szereg innych opakowań mających wielorakie zastosowania, a które po opróżnieniu zwykle lądują w pojemniku na odpady zmieszane (rzadziej w żółtym worku czy pojemniku).

Rodzi się więc pytanie, czy wszystkie te opakowania mają już dzisiaj oznakowania umożliwiające ich przyjmowanie przez skupomaty, bądź umożliwiające ich rozróżnienie przez obsługę sieci handlowych i personel sklepowy. Powinno to być czytelne także dla samych konsumentów, by mogli zawczasu ocenić, czy dane opakowanie (szklane, aluminiowe czy z tworzywa sztucznego) objęte jest kaucją, czy też powinno być umieszczone w pojemniku o właściwej kolorystyce.

Logistyka odbioru opakowań

Za systemem kaucyjnym stać będzie z kolei cała związana z tym logistyka odbioru opakowań. W przypadku skupomatów na puszki i tworzywa wskazane będzie wykorzystanie zgniatarek, aby zmniejszyć objętość odpadów przed ich przekazaniem do recyklingu. To z pewnością wpłynie na koszty tego systemu. Jeśli część opakowań szklanych odebranych w tym systemie będzie przeznaczona nie do recyklingu lecz do ponownego napełnienia, to punkty handlowe przyjmujące butelki będą musiały zadbać o ich oddzielenie od pozostałych opakowań. To nie tylko kwestia większego nakładu pracy, ale także miejsca na gromadzenie opakowań przed ich dalszym przekazaniem oraz odrębnej logistyki dla obu strumieni. Niewielkim powierzchniowo sklepom może to nastręczać dość istotne problemy.

Ewidencja obrotu opakowaniami

Całemu systemowi kaucyjnemu będą musiały towarzyszyć rozwiązania informatyczne, związane z ewidencją obrotu opakowaniami. Klient będzie musiał otrzymać niezwłocznie dowód przekazania opakowań do systemu, w zamian za który otrzyma zwrot kaucji albo bezpośrednio, albo w czasie odroczonym. Dowód otrzyma albo ze skupomatu, albo od obsługi punktu handlowego. Jednakże to nie zamyka tematu, gdyż informacje o masie zebranych i przekazanych do recyklingu odpadów powinny być dostępne także dla organizacji odzysku lub bezpośrednio dla instytucji wprowadzających opakowania do systemu, aby mogły się rozliczyć z uzyskanych poziomów. Dane te powinny być odpowiednio zabezpieczone przed ich nieuprawnioną modyfikacją, aby mogły być wiarygodne i prawidłowo ilustrować obrót opakowaniami.

Ekonomia

Kolejną zawsze istotną kwestią jest ekonomia. Z jednej strony bowiem wysokość kaucji powinna stanowić wystarczającą zachętę do zwrotu opakowań do systemu, z drugiej zaś strony mamy sposób rozłożenia kosztów obsługi całego systemu.

Część z nich poniosą punkty handlowe, zarówno te niewielkie, jak i te wielkopowierzchniowe. Główną jednak część kosztów mają ponosić wprowadzający opakowania do obrotu, tak aby zapewniło to maksymalizację strumienia kierowanego do ponownego przetworzenia. Jest to chyba najtrudniejszy element całej układanki, gdyż wprowadzający opakowania będą starali się zapewne zredukować swój udział finansowy. Należy także zakładać, że część kosztów tego systemu będzie przeniesiona przez producentów na ceny swoich produktów, co oznacza, że finalnie i tak zapłaci klient.

Proste pytania

Projektując rozwiązania należy uwzględnić także to, kto odpady opakowaniowe będzie do systemu dostarczał. Wszak nie będą to wyłącznie mieszkańcy. Takie odpady produkują także w dużych ilościach firmy produkcyjne czy usługowe, w tym zwłaszcza hotele, restauracje, firmy cateringowe. Trzeba więc określić zasady, na jakich te podmioty będą w tym systemie uczestniczyć. Przykładowo, czy wydając klientowi restauracji wodę w szklanej butelce będzie się do rachunku doliczać obowiązkową kaucję? Jak należało będzie postąpić, gdy gość hotelu zabierze ze sobą udostępnioną mu w cenie pokoju butelkę z napojem? Takich szczegółowych (wydawałoby się banalnych) pytań jest oczywiście znacznie więcej, ale wszystkie te sytuacje powinny zostać przewidziane w trakcie projektowania systemu.

System kaucyjny nie rozwiąże wszystkich problemów

System kaucyjny, czy nawet szerzej system rozszerzonej odpowiedzialności producenta, nie rozwiążą oczywiście wszystkich problemów z odbiorem i zagospodarowaniem odpadów opakowaniowych, ale wydają się być niezbędnymi rozwiązaniami na drodze do porządkowania gospodarki odpadami komunalnymi. Ponadto, nawet jeśli system kaucyjny w Polsce szybko osiągnąłby poziom skuteczności równy temu, jaki osiągnęła Litwa (90 proc.), to i tak nadal w kolorowych pojemnikach będą umieszczane także te odpady surowcowe, które będą objęte kaucją. Aczkolwiek w zdecydowanie mniejszej łącznej masie. Zmiana w wielkości i strukturze strumienia odpadów opakowaniowych (głównie żółty i zielony pojemnik) wpłynie na inne elementy systemu gospodarki odpadami.

Zmniejszenie masy odpadów odbieranych w ramach gminnych systemów może bowiem oznaczać, że zniknie pojawiająca się obecnie potrzeba rozbudowy altan śmietnikowych. Zmniejszenie masy odpadów odbieranych z gminnych systemów może także skutkować brakiem potrzeby kupowania przez firmy wywozowe dodatkowego sprzętu lub też złagodzić presję na harmonogramy odbioru. Nie jest to przy tym kwestia marginalna z ekonomicznego punktu widzenia. Mniejsza liczba potrzebnych śmieciarek, czy obniżona częstotliwość odbioru powinna z kolei znaleźć swoje odzwierciedlenie w ponoszonych przez gminy (czyli mieszkańców) kosztach prowadzenia systemu gospodarki odpadami. Ten argument, przemawiający za szybkim (ale nie w pośpiechu) wprowadzeniem systemu kaucyjnego i ROP jest niezwykle istotny i nie powinien być pomijany na żadnym etapie.

W mojej ocenie dobrze, że przystępuje się obecnie do debaty nad założeniami systemu ROP, a w tym także systemu kaucyjnego. Wypracowanie bowiem rozwiązań w postawionych wyżej (i nie tylko) kwestiach pozwoli być może na równie systemową dyskusję o zmianach w pozostałych elementach systemu gospodarki odpadami. Albowiem potrzeba całościowej przebudowy regulacji prawnych w tym obszarze jest dziś już oczywista dla chyba wszystkich interesariuszy. Powtórzę więc tezę z wprowadzenia do artykułu. System kaucyjny nie może funkcjonować w oderwaniu od kontekstu prawnego. Fragmentowanie systemu gospodarki odpadami i aplikowanie punktowych rozwiązań niepowiązanych ze sobą systemowo prowadzi do destrukcji, wprowadza zamieszanie, zaciemnia perspektywę biznesową, uniemożliwia podejmowanie racjonalnych ekonomicznie i społecznie decyzji.

Andrzej K. Gawłowski