Nowe instrumenty w walce z marnowaniem żywności. Jest projekt zmiany ustawy

© irissca

Zapowiadana regulacja zakłada też podniesienie opłat za marnowaną żywność, doprecyzowanie definicji marnowania żywności, a także kary za niezrealizowanie kampanii edukacyjno-informacyjnych. Mowa o projekcie ustawy o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności, który 3 października br. został opublikowany na stronie Rządowego Centrum Legislacji⁽¹⁾. Jako osobę odpowiedzialną wskazano wiceministra rolnictwa i rozwoju wsi Michała Kołodziejczaka. Jak czytamy w ocenie skutków regulacji (OSR), „marnowanie żywności jest jednym z kluczowych problemów i wyzwań XXI wieku”, z czego w Polsce skala marnowania sięga ok. 5 mln ton żywności rocznie. Ok. 7% z tej sumy przypada na placówki handlowe.

GIOŚ rekomenduje zmiany

Na problem odpowiedziano przyjmując ustawę z 19 lipca 2019 r. o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności. Ustawa nałożyła na sprzedawców o powierzchni sprzedaży powyżej 250 m² obowiązek zawierania umów z organizacjami pozarządowymi nt. nieodpłatnego przekazywania nieprzeznaczonej do sprzedaży żywności, spełniającej wymogi prawa żywnościowego, zobligowała sprzedawców do prowadzenia kampanii edukacyjno-informacyjnych przeciwdziałających marnowaniu żywności i wprowadziła opłatę 0,1 zł za 1 kg marnowanej żywności. Z uzasadnienia projektu dowiadujemy się jednak, że tak NGOs, jak Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ) zwracają uwagę na problemy z interpretacją przepisów ustawy. Ze sprawozdań GIOŚ wynika, że w 2022 r. sprzedawcy zmarnowali ok. 64 107 ton żywności, do 150 organizacji trafiło natomiast ponad 53 734 ton (w 2023 r. ponad 25 309 ton do 152 organizacji). - Jak pokazują sprawozdania, sklepy nadal marnują żywność, która mogłyby zostać wykorzystana na rzecz potrzebujących (…) Marnotrawstwo żywności to nie tylko stracona szansa zmniejszenia liczby osób niedożywionych, lecz także ogromna strata zasobów, takich jak: gleba, woda i energia, potrzebnych do wyprodukowania żywności – głosi OSR. Przepisy proponowane w projekcie zmiany ustawy uwzględniają wnioski i rekomendacje GIOŚ.

Czytaj też: 4,8 mln ton i zadanie dla wszystkich. Jak przeciwdziałać marnowaniu żywności?

Czekając aż żywność stanie się odpadem

Na czym polega przewidziane w projekcie doprecyzowanie definicji marnowania żywności? Zgodnie z art. 2 ustawy z 19 lipca 2019 r. pod pojęciem tym rozumie się wycofywanie z etapu dystrybucji żywności spełniającej wymogi prawa żywnościowego, w tym określone w unijnym rozporządzeniu nr 178/2002, „w szczególności ze względu na zbliżający się upływ terminu przydatności do spożycia lub daty minimalnej trwałości lub ze względu na wady wyglądu tych środków spożywczych albo ich opakowań i przeznaczanie ich do unieszkodliwiania jako odpad”. W uzasadnieniu czytamy o doprowadzaniu przez część sprzedawców do upływu terminu przydatności towaru, który może dzięki temu zostać przekwalifikowany na wolne od opłat odpady. Organy nadzoru i sądy administracyjne przyjmowały też różne interpretacje definicji; według jednej marnowana żywność to każda, która kiedykolwiek spełniała wymogi prawa żywnościowego, z kolei według drugiej do marnowania dochodzi tylko gdy wycofywana żywność spełnia te wymogi (za marnowanie nie jest więc uznane wycofywanie żywności przeterminowanej). Jak stwierdza Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW), w konsekwencji różne podmioty gospodarcze były nierówno traktowane. W nowej ustawie jako obowiązujące górę weźmie wspomniane pierwsze podejście; za żywność marnowaną będzie uznana każda żywność kiedykolwiek spełniająca wymogi prawa żywnościowego, a która z winy sprzedawcy nie jest już zdatna do spożycia. - Nowa definicja wymusi na sprzedawców żywności do podejmowania działań, które przeciwdziałają jej zmarnowaniu i nie dopuszczą żeby stała się odpadem. Marnowaniem nie będą tylko działania, na skutek których żywność jest marnowana, ale także i zaniechania które doprowadziły do jej przeterminowania – stwierdza OSR (pisownia oryginalna – przyp. red.).

Czytaj też: 32 mln ton odpadów żywnościowych z gospodarstw domowych w UE. W Polsce to ponad 2,5 mln

Przychody nie będą miały znaczenia

Kolejna zmiana polega na usunięciu kryterium przychodów ze sprzedaży żywności przy zobowiązywaniu sprzedawców do nieodpłatnego przekazywania towaru organizacjom pozarządowym. Próg 50% przychodów według resortu rolnictwa i rozwoju wsi stanowi dziś „furtkę” do unikania przez sklepy odpowiedzialności za marnowaną żywność; uzasadnienie projektu mówi o „przenoszeniu” sprzedaży w dokumentacji między powiązanymi jednostkami handlowymi, tak aby nie przekraczały progu. Obowiązek zawierania umów z NGOs ma zatem dotyczyć wszystkich sklepów o powierzchni powyżej 250 m² niezależnie od przychodów. Umowy mają być podpisywane do 31 grudnia na następny rok kalendarzowy. Skalę marnowania żywności ma zmniejszyć podniesienie opłaty z 0,1 zł/kg do 0,5 zł/kg zmarnowanego towaru. Za niezrealizowanie kampanii edukacyjno-informacyjnych będzie grozić 5000 zł kary, a za niewniesienie opłaty – od 5000 do 15 tys. zł. Ustawa wprowadzi też obowiązek prowadzenia miesięcznej ewidencji żywności przekazanej organizacjom, a także tej zmarnowanej (wraz ze wskazaniem jej rodzaju oraz ilości). Koszty transportu, dystrybucji i kampanii będą mogły być odliczone od opłaty maksymalnie w 20%. - Powyższe rozwiązania w ciągu trzech lat powinny przyczynić się do mierzalnego zmniejszenia ilości marnowanej żywności (…) Rozwiązania powinny przyczynić się także do zwiększenia ilości podpisanych umów z organizacjami pozarządowymi oraz zmniejszenia ilości nakładanych kar za nieprzestrzeganie przepisów ustawy (ze względu na ich wzrost) – stwierdza OSR.

Poza podmiotami prowadzącymi sprzedaż w jednostkach handlowych o powierzchni powyżej 250 m² (ich liczbę MRiRW szacuje na ok. 20 tys.) oraz organizacjami pozarządowymi, ustawa ma oddziaływać na GIOŚ wraz z inspektoratami wojewódzkimi, które będą prowadzić nadzór nad większą liczbą sprzedawców, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (przypadnie mu gromadzenie środków z kar za brak umów, przeznaczonych na działania przeciwdziałające marnowaniu żywności), a także na „ogół społeczeństwa” poprzez kampanie edukacyjno-informacyjne. W ramach konsultacji dokument trafi m.in. do Polskiej Izby Handlu, Konfederacji Lewiatan, Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji, Federacji Polskich Banków Żywności, Polskiego Czerwonego Krzyża, Caritas Polska, GIOŚ czy prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Wejście ustawy w życie jest planowane na trzy miesiące po jej ogłoszeniu.

AI na tropie oszustw

Problem nadużyć w rolno-spożywczym łańcuchu wartości - tzw. oszustw żywnościowych – dostrzega też Unia Europejska. Nowoczesne metody przeciwdziałania tym zjawiskom, oparte na narzędziach IT, w nowym raporcie⁽²⁾ proponuje działająca przy Komisji Europejskiej jednostka badawcza Joint Research Centre. Integralność europejskiego systemu żywnościowego może być wsparta technologiami identyfikowania i weryfikowania autentyczności, a rozwiązania oparte o sztuczną inteligencję oraz uczenie maszynowe przydadzą się w „zapanowaniu” nad danymi, które są w tej chwili rozproszone po różnych firmach i agendach państw członkowskich czy samej UE. Rozwojowi tych technologii mają służyć m.in. partnerstwa publiczno-prywatne oraz mapa drogowa do ustanowienia inteligentnego systemu agregacji danych.

Szymon Majewski
Dziennikarz