Jakub Bednarek, Franciszek NowakJakub Bednarek,LL.M jest prawnikiem w Kancelarii Maruszkin, specjalizującym się w doradztwie w zakresie prawa i polityki klimatycznej, zrównoważonych finansów, szczególnie doradztwo w zakresie Taksonomii, EU ETS, CBAM. Franciszek Nowak (po prawej) jest prawnikiem w Kancelarii Maruszkin, specjalizującym się w doradztwie w zakresie prawa i polityki klimatycznej, zrównoważonych finansów, jego szczególne zainteresowanie to również prawa człowieka. © Prawa zastrzeżone
Przez dłuższy czas ESG było kojarzone z standardami i wytycznymi, które dobrowolnie mogły stosować przedsiębiorstwa, aby polepszyć swój społeczny odbiór oraz osiągać lepsze pozycje w rankingach dotyczących tej tematyki. To, czy, na przykład, dane przedsiębiorstwo obliczało swój ślad węglowy czy przyjęło plan neutralności klimatycznej było kwestią zupełnie dobrowolną.
Unijna polityka w zakresie zrównoważonych finansów
Ochrona środowiska od dawna była bardzo istotnym elementem działalności Unii Europejskiej, a wiele z polskich przepisów środowiskowych stanowi implementację unijnych dyrektyw. Ochrona środowiska jest wręcz jednym z fundamentów europejskiego porządku prawnego. Jednak od 2019 r., czyli ogłoszenia przez Komisję Europejską komunikatu „Zielony Ład”, można uznać zrównoważony rozwój za podstawowy cel Unii, który przenikać ma wszystkie aspekty jej działalności. Celem tych działań jest przeistoczenie Europy w kontynent, na którym wzrost gospodarczy oddzielony jest od wykorzystania surowców naturalnych, oraz co również istotne, korzyści ze wzrostu PKB są równo rozdzielone w społeczeństwie zgodnie z zasadą „nie pozostawiania nikogo w tyle”.
Tych celów nie będzie można jednak osiągnąć, jeśli prywatny kapitał wciąż będzie płynął w kierunku działalności gospodarczych negatywnie oddziałujących na nasze otoczenie. Rzadko pamięta się o tym, że jednym z trzech podstawowych celów Porozumienia Paryskiego jest zapewnienie spójności przepływów finansowych ze ścieżką prowadzącą do niskiego poziomu emisji gazów cieplarnianych i rozwoju odpornego na zmiany klimatu. Dlatego też Unia Europejska podejmuje działania na rzecz zrównoważonych czy zielonych finansów, które bardzo często polegają na implementacji dotychczas niewiążących standardów do unijnego prawodawstwa. Ten artykuł stanowi przewodnik po najważniejszych obowiązujących oraz niebawem wchodzących w życie aktach prawnych w tym zakresie.
Standard zrównoważonej środowiskowo działalności gospodarczej czyli Taksonomia UE
Zanim w ramach systemu regulacyjnego zacznie wspierać się zielone formy aktywności gospodarczej należy zacząć od odpowiedzi na podstawowe pytanie – „co jest ową zieloną formą aktywności działalności gospodarczej”. W ramach UE odpowiedzi tej udziela tzw. Taksonomia, która wyznacza kryteria, na podstawie których określa się, iż dana działalność wnosi wkład w cele środowiskowe. Taksonomia to żargonowe określnie dla rozporządzenia 2020/852 oraz równie istotnych aktów implementujących tj. rozporządzeń delegowanych nr 2023/2486, 2021/2178 i 2021/2139.
W uproszczeniu, aby uznać, że dana działalność gospodarcza jest zgodna z Taksonomią musi spełniać następujące kryteria:
- wnosi istotny wkład w realizację co najmniej jednego z celów środowiskowych,
- nie wyrządza poważnych szkód dla żadnego z celów środowiskowych,
- jest prowadzona zgodnie z minimalnymi gwarancjami i
- spełnia techniczne kryteria kwalifikacji.
Taksonomia wyróżnia sześć celów środowiskowych, które reprezentują najważniejsze obszary działań Unii w zakresie szeroko rozumianej ochrony środowiska, są nimi: łagodzenie zmian klimatu, adaptacja do zmian klimatu, zrównoważone wykorzystywanie i ochrona zasobów wodnych i morskich, przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym, zapobieganie zanieczyszczeniu i jego kontrola i ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów.
W praktyce, aby sprawdzić, czy dana działalność wnosi istotny wkład oraz nie szkodzi jednemu z celów, należy odnieść się do technicznych kryteriów kwalifikacji. Są to rozległe dokumenty przyjmowane przez Komisję Europejską jako rozporządzenia delegowane (można w uproszczeniu porównać ten akt prawny do rozporządzenia ministra w polskim systemie prawnym), które szczegółowo określają techniczne warunki (np. poziom emisyjności), jakie dana działalność powinna spełniać.
Istotne jest również spełnienie na poziomie przedsiębiorstwa minimalnych gwarancji, czyli implementację wytycznych ONZ oraz OECD dotyczących biznesu i praw człowieka. Ważne jest podkreślenie, iż nie wystarczy przestrzegać praw człowieka (np. szanować prawa pracownicze), ale konieczne jest spełnienie formalistycznych wymogów charakterystycznych dla przywołanych procedur. Co do zasady, jeśli przedsiębiorstwo nie przeprowadziło procesu ich implementacji to inne przyjęte polityki (np. kodeks etyczny czy polityka CSR) nie mogą stanowić w tym kontekście substytutu. Jednak o spełnianiu minimalnych gwarancji nie świadczy jedynie przyjęcie określonych dokumentów zawierających polityki spółki, gdyż konieczna jest integracja odpowiednich procedur do całego systemu zarządzania przedsiębiorstwem. Przestrzeganie minimalnych gwarancji nie jest czymś co można skończyć, lecz trwałym i powtarzalnym procesem, wprowadzonym do stałej działalności spółki.
Należyta staranność w przedsiębiorstwie
Można od dłuższego czasu obserwować konsensus co do założenia, iż sektor prywatny powinien ponosić odpowiedzialność za to, jak oddziałuje na otoczenie, w tym przede wszystkim na środowisko i lokalne społeczności. Dlatego w ramach Unii Europejskiej na ostatnim etapie znajdują się prace legislacyjne dotyczące przyjęcia dyrektywy w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (tzw. CSDDD). Pomimo, iż dyrektywa jeszcze nie została oficjalnie przyjęta oraz następnie będzie wymagała transpozycji do prawa polskiego to można już teraz określić, jakie najważniejsze zmiany jej wdrożenie przyniesie.
Jako niezbędne minimum przedsiębiorstwo będzie musiało wdrożyć proces należytej staranności do swojej polityki działalności. Oznacza to konieczność sporządzenia opisu podejścia przedsiębiorstwa do należytej staranności w odniesieniu do praw człowieka i środowiska. Konieczne będzie także przyjęcie kodeksu postępowania zawierającego opis przepisów i zasad, których powinni przestrzegać pracownicy przedsiębiorstwa i jego jednostki zależne.
Następnie konieczna będzie identyfikacja rzeczywistych lub potencjalnych niekorzystnych skutków dla środowiska i praw człowieka w łańcuchu wartości przedsiębiorstwa. Identyfikacja ryzyk powinna obejmować cały łańcuch wartości i nie może się ograniczać tylko do najbliższych kontrahentów. Oznacza to, że przedsiębiorca wprowadzający np. egzotyczne owoce na rynek, takie jak banany, będzie musiał zweryfikować, czy owoce przez niego importowane nie zostały zebrane przez osoby pracujące niewolniczo, czy też nie wycięto nielegalnie lasu tropikalnego w celu ich wyhodowania. Nieodłącznym elementem tego procesu powinien być dialog z partnerami biznesowymi oraz zainteresowaną społecznością, a także kompleksowy przegląd zobowiązań umownych spółki.
Zakończenie audytu w zakresie wspomnianych ryzyk powinno skutkować rzeczywistym zapobieganiem lub co najmniej zminimalizowaniem niekorzystnych skutków dla środowiska i praw człowieka. Nie ma jednego zestawu działań, które w tym kontekście można zalecić, a raczej należy „uszyć na miarę” środki zaradcze. Przykładowo minimalizacja negatywnego odziaływania przedsiębiorstwa na środowisko naturalne może wymagać rozpoczęcie procesów inwestycyjnych, które zmniejszą emisję zanieczyszczeń do powietrza, ziemi lub wód. Czasami wskazane może być zobowiązanie w umowach dostawców do przestrzegania konkretnych standardów. Należy jednak pamiętać, że klauzula umowna nie może stanowić działania pozornego, a w szczególności przy branżach wysokiego ryzyka będą wskazane kontrole i certyfikacja kontrahentów. W ostateczności, rozwiązaniem może być całkowite zaprzestanie działalności, która narusza prawa człowieka lub powoduje poważne szkody w środowisku.
Pełna implementacja wymagań dotyczących należytej staranności będzie wymagała monitorowania skuteczności prowadzonej polityki w ramach przedsiębiorstwa oraz podawanie informacji na jej temat do wiadomości publicznej. Ważne jest podkreślanie, iż należyta staranność to proces, który ma charakter cykliczny i przedsiębiorstwo nie powinno go traktować jako jednorazowe przedsięwzięcie. Chodzi o to, by zmienić sposób myślenia o prowadzeniu biznesu, a nie tylko dokonać jednorazowego wysiłku.
Prawdopodobnie omawiana tutaj dyrektywa zobowiąże największe przedsiębiorstwa do przyjęcia planów służących zapewnieniu, że model biznesowy i strategia przedsiębiorstwa są spójne z założeniami procesu przechodzenia na gospodarkę zrównoważoną oraz z celem polegającym na ograniczeniu globalnego ocieplenia do 1,5 °C zgodnie z postanowieniami Porozumienia Paryskiego. Plany będą musiały zawierać informację o stopniu, w jakim zmiana klimatu stanowi ryzyko związane z działalnością przedsiębiorstwa. Co więcej, za realizację tego obowiązku będą odpowiedzialni prezesi spółek.
Sprawozdawczość
Ważne jest, aby poza wdrażaniem konkretnych rozwiązań i standardów, przedsiębiorstwa informowały o swojej działalności oraz jej wpływie na zrównoważony rozwój. Pomaga to inwestorom instancjonalnym i prywatnym ocenić, na ile poprzez inwestycje w dane przedsiębiorstwo wspierają działania na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz na jakie ryzyka w związku z tym narażony jest dany podmiot. W tym aspekcie mogą to być ryzyka regulacyjne. Na przykład inwestycja w wysoko emisyjne branże narażona jest na ujemną stopę zwrotu. Wynika to z wysokich cen emisji gazów cieplarnianych oraz ryzyka fizyczne np. związane z negatywnymi skutkami zmian klimatu. Z drugiej strony informacje ujawniane w ramach sprawozdawczości pozwalają ocenić, jak rzeczywiście dany podmiot oddziałuje na środowisko i w tym aspekcie utrudniają firmom nienadążającym za trwającą transformacją chowanie się za zielonym marketingiem. W tym aspekcie łatwiejsze staje się wywieranie presji na biznes, co między innymi pozwala ocena jego realnych działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.
Obecnie obowiązek sprawozdawczości w zakresie tak zwanych informacji niefinansowych wynika z ustawy o rachunkowości, która w tym zakresie transponuje dyrektywę NFRD. Obecnie UE przyjęła, a państwa członkowskie mają obowiązek wprowadzić dyrektywę w odniesieniu do sprawozdawczości przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju czyli tzw. CSRD. Dyrektywa przede wszystkim poszerza zakres informacji, jakie zobowiązane będą raportować przedsiębiorstwa oraz, co jeszcze istotniejsze, wprowadza jednolity format i zakres tego raportowania. Temu ostatniemu służą tak zwane ESRSy czyli od ang. European Sustainability Reporting Standards.
Obowiązki z zakresu CSRD uzupełnia Taksonomia, która również przewiduje obwiązki sprawozdawcze. W ramach raportowania niefinansowego przedsiębiorstwa niefinansowe zobowiązane są do ujawnienia jaka część ich obrotu, CapEx'u i OpEx'u zgodne są z systematyką Taksonomii. Również Bank i Ubezpieczyciele zobowiązani są do raportowania w ramach KPI wyszczególnionych w rozporządzeniu.
Walka z greenwashingiem
W myśleniu obecnej Komisji Europejskiej o transformacji unijnej gospodarki istnieje przekonanie, że dobrze poinformowane jednostki będą podejmować korzystne dla środowiska decyzje. Świadczy o tym m.in. opisany już obowiązek sprawozdawczości, czy jasne wskazane inwestorom, co jest zrównoważone. Również konsumenci mają do odegrania w tym obszarze zdaniem UE kluczową rolę. Z tego względu w marcu 2022 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy dotyczącej oświadczeń środowiskowych (tzw. Green Claims Directive). Akt prawny ma zaadresować problem braku wiarygodności, porównywalności i weryfikowalności twierdzeń przedsiębiorców o pozytywnym wpływie ich towarów na środowisko.
W obecnie proponowanej formie, dyrektywa wymagałaby od przedsiębiorstw uzasadnienia dobrowolnych zielonych oświadczeń, które składają w ramach swojej działalności konsumentom, poprzez spełnienie szeregu wymogów dotyczących ich oceny (np. z uwzględnieniem perspektywy cyklu życia). Propozycja ma również ustandaryzować sposób komunikowania twierdzeń i wprowadzić zasady dotyczące oznakowań środowiskowych. Zgodność z tymi wymogami będzie weryfikowana i poświadczana przez specjalnych rewidentów.
Dyrektywa ta byłaby dużym krokiem w walce z greenwashingiem, jednak proces legislacyjny daleki jest od końca.
Konieczna szeroka dystrybucja wiedzy
Europejskie zielone finanse stanowią mozaikę regulacji, które stanowią jeden z filarów działań UE na rzecz zrównoważonego rozwoju. Część z tych obowiązków dopiero wchodzi w życie i dopiero zacznie obowiązywać za parę miesięcy lub kilka lat. Co istotne, większości z nich nie można wdrożyć w krótkim czasie, a część z nich może wymagać systemowych zmian w ramach przedsiębiorstwa. Na pewno oznacza to konieczność przemyślenia roli działów ESG w ramach przedsiębiorstwa. Raczej powinno się odchodzić od założenia, iż działy te są wyłącznie odpowiedzialne za kwestie związane z szeroko pojętym ESG. Raczej powinny one w ramach organizacji stanowić ośrodki koordynujące działalność innych jednostek za rzecz zrównoważonego rozwoju. Konieczna jest w tym zakresie szeroka dystrybucja wiedzy na temat zmieniającego się środowiska regulacyjnego w ramach organizacji. Ponadto do wdrażania standardów z zakresu ESG należy przejść na jak najwcześniejszym etapie, nawet jeśli do wejścia w życie konkretnych obowiązków pozostał jeszcze czas.
Artykuł powstał we współpracy z Kancelarią Maruszkin
