Lessy, piasek czy torf – NIK wzięła pod lupę nielegalne wydobycie kopalin

© Parilov

W Polsce jest ponad 13,7 tys. miejsc, w których nielegalnie pozyskuje się kopaliny. Taki wniosek w nowej analizie przedstawiła Najwyższa Izba  Kontroli, wskazując m.in. na skutki środowiskowe procederu⁽¹⁾. Izba zarzuca organom publicznym opieszałość i brak korzystania z danych, które mogłyby naprowadzać na obszary wymagające interwencji.

- Nielegalne wydobycie kopalin stanowi zagrożenie nie tylko dla bezpieczeństwa surowcowego Polski, ale jest również problemem społecznym i przyrodniczym. Powoduje negatywną ingerencję w środowisko naturalne, która przyczynia się do degradacji gruntów, nieodwracalnego przekształcenia przyrody, stwarza zagrożenie powodziowe (w przypadku naruszenia filarów ochronnych dla rzek), a także tworzy warunki do nielegalnego gromadzenia odpadów oraz przyczynia się do obniżenia walorów krajobrazowych – czytamy w komunikacie NIK.

Do 2050 r. zabraknie nam piasku?

Sprawa nie jest nowa. Dane o niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin agreguje Państwowy Instytut Geologiczny. Badania były prowadzone podczas realizacji Mapy Geośrodowiskowej Polski w latach 2009-2015. Jej przedłużenie stanowił „Monitoring odkrywkowej eksploatacji kopalin” (MOEK) przypadający na lata 2019-2022. To te dane dostarczyły informacji o liczbie miejsc dotkniętych nielegalnym wydobyciem.

Ze zinwentaryzowanych w Polsce 13 714 miejsc nielegalnej eksploatacji kopalin najwięcej udokumentowano w województwach mazowieckim (2731), łódzkim (1695), podlaskim (1409) i lubelskim (1390). Jeśli chodzi o rodzaj kopalin, dominowało nielegalne wydobycie piasku (9688), piasku ze żwirem (3784), żwiru (836) oraz piasku pylastego gliniastego (345). Nota bene, NIK przedstawia w swoim raporcie wystarczalność zasobów bilansowych w perspektywie 2050 r.  Izba podaje , że zasoby piasków do tego czasu się wyczerpią (z wyłączeniem piasków kwarcowych). Rozkład wydobycia minerałów przedstawia grafika.

NIK   w analizie nawiązuje do wyczerpania światowych zasobów piasku oraz jego nielegalnej eksploatacji, podniesionej w raporcie ONZ „Piasek i zrównoważony rozwój: 10 strategicznych zaleceń dotyczących zapobiegania kryzysowi”.  W raporcie podkreślono, że zasoby piasku będą miały kluczowe znaczenie dla osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju oraz rozwiązania potrójnego kryzysu planetarnego związanego ze zmianą klimatu, zanieczyszczeniem i utratą różnorodności biologicznej. Zaznaczono, że piasek zużywa się szybciej niż można naturalnie uzupełnić, dlatego odpowiedzialne zarządzanie tym surowcem ma kluczowe znaczenie.

Odpady w wyrobiskach

PIG informuje również, że w 4172, czyli przeszło 30% miejsc, w wyrobiskach poeksploatacyjnych nielegalnie zdeponowano odpady. Co więcej, w 214 miejscach prowadzona eksploatacja  stanowiła zagrożenie dla pobliskiej infrastruktury.  Instytut już 3 lata temu przekazał powyższe informacje do Ministerstwa Klimatu i Środowiska, Wyższego Urzędu Górniczego oraz dziewięciu okręgowych urzędów górniczych, a także starostów i prezydentów miast (59 powiatów i miast na prawach powiatu w siedmiu województwach). Dane są, ale ich wykorzystanie i reagowanie na nielegalną eksploatację pozostawia, zdaniem NIK, pole do poprawy.

Przykładowo, w OUG w Krakowie w latach 2021–2022 dokonano weryfikacji łącznie 28 wskazanych przez PIG miejsc, w OUG w Gdańsku – 24, w OUG w Kielcach – siedmiu, a w OUG we Wrocławiu ani jednej. Tymczasem, jak czytamy, „Na obszarze właściwości tych OUG, PIG zidentyfikował odpowiednio: 444, 1398, 2306 oraz 271 miejsc eksploatacji kopalin bez wymaganej koncesji.”

Brak rąk do pracy

W ramach kontroli stwierdzono także brak wykwalifikowanych kadr geologicznych, zwłaszcza w starostwach powiatowych. Problemy występowały także w okręgowych urzędach górniczych (OUG). W latach 2019–2023 (do maja) we wszystkich OUG w Polsce prowadzono nabory na 52 wolne stanowiska pracy związane z wykrywaniem i przeciwdziałaniem nielegalnej eksploatacji kopalin, ale bez oczekiwanych rezultatów. Otóż, na 207 opublikowanych ogłoszeń o wolnych stanowiskach pracy zatrudniono 38 pracowników, przy czym czworo kandydatów wyłonionych w trakcie naborów zrezygnowało z zatrudnienia.

Marta Wierzbowska-Kujda
Redaktor naczelna, sozolog