Kolejna rewizja Protokołu z Göteborga coraz bliżej

Ewa Lisowska-Mieszkowska
Główny specjalista inżynieryjno-techniczny, Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy © Prawa zastrzeżone

Protokół z Göteborga

Podstawowym długofalowym celem podpisanego w 1999 roku protokołu jest zmniejszenie zagrożeń dla zdrowia ludzi i stanu ekosystemów, powstających na skutek nadmiernej emisji zanieczyszczeń powietrza. Emisja substancji takich jak tlenki azotu i siarki, lotne związki organiczne i amoniak, prowadzi do zakwaszania i eutrofizacji środowiska oraz powstawania w przyziemnych warstwach atmosfery ozonu (szkodliwego dla ekosystemów). Protokół ustala też konkretne cele krótkoterminowe m. in. określa o ile i do kiedy poszczególne państwa zobowiązane są zmniejszyć roczną emisję tlenków siarki (SO_x), tlenków azotu (NO_x), niemetanowych lotnych związków organicznych (NMLZO) i amoniaku (NH₃), a po wejściu w życie poprawek przyjętych w 2012 roku – także pyłu drobnego (PM 2.5).

Będzie to już druga rewizja protokołu. Poprzednia, zakończona w 2012 roku, zaowocowała przyjęciem szeregu poprawek, w tym wyznaczeniem nowych ostrzejszych celów redukcyjnych dotyczących wielkości emisji krajowej (na rok 2020 i kolejne lata), wprowadzeniem celów redukcyjnych dla pyłów drobnych, a także wyznaczeniem nowych norm zawartości NMLZO w produktach i zaostrzonych standardów emisji zanieczyszczeń dla szeregu istniejących i nowych źródeł stacjonarnych (zakładów przemysłowych) i ruchomych (środków transportu). Poprawki te weszły w życie w 2019 roku, po uzyskaniu odpowiedniej liczby ratyfikacji.

Wyniki przeglądu

W latach 2020-2022 w ramach prac Konwencji LRTAP dokonano przeglądu dotychczasowego funkcjonowania i skuteczności protokołu. W dużym skrócie stwierdzono, że pomimo osiągnięcia znacznej redukcji emisji, w państwach regionu EKG ONZ nadal występują niekorzystne efekty zanieczyszczenia powietrza, zarówno w odniesieniu do zdrowia ludzi (nadmiarowe zachorowania i zgony), jak i przyrody (zakwaszenie i eutrofizacja środowiska, spadek różnorodności biologicznej, zmniejszenie plonów) oraz dziedzictwa materialnego (korozja). Uznano, że obecnie funkcjonujące prawodawstwo nie zapewni osiągnięcia długoterminowych celów protokołu. Co więcej, ich osiągnięcie wymaga wdrożenia nie tylko dostępnych rozwiązań technicznych, ale także środków określanych jako strukturalne, takich jak np. zmiana sposobów postępowania, przyzwyczajeń dietetycznych, wyborów konsumenckich. W przypadku ozonu przyziemnego, w celu zmniejszenia stężeń niezbędne jest zmniejszenie emisji prekursorów jego powstawania (NO_x, NMLZO i metanu), i to nie tylko w regionie EKG ONZ, ale także w skali całego świata (ze względu na procesy transgranicznego przemieszczania zanieczyszczeń).

Za najpotrzebniejsze uznano działania w obszarach: rolnictwa (ze względu na emisję amoniaku i metanu), energetyki (tlenki azotu), transportu drogowego (tlenki azotu, lotne związki organiczne, sadza, pyły pochodzące ze ścierania), międzynarodowej żeglugi morskiej (tlenki azotu), stosowania rozpuszczalników (lotne zanieczyszczenia organiczne), spalania drewna w gospodarstwach domowych (PM 2.5, sadza i lotne związki organiczne), spalania pozostałości rolniczych (PM 2.5, sadza), spalania gazu na flarach przy wydobyciu ropy (sadza, metan) oraz na wysypiskach śmieci (metan).

Nadal ważną kwestią pozostaje także doprowadzenie do przyjęcia i wdrożenia protokołu przez wszystkie państwa Europy Wschodniej, Azji Centralnej i Zakaukazia oraz Bałkanów Zachodnich, ponieważ państwa te wciąż mają duży potencjał ograniczania ilości zanieczyszczeń emitowanych do powietrza. Potrzebne są rozwiązania i mechanizmy niwelujące bariery dla ratyfikacji i wdrażania protokołu.

Rekomendacje dotyczące rewizji

Po zakończeniu przeglądu kolejnym krokiem było ustalenie czy zasadna jest rewizja protokołu (a jeżeli tak, to całego czy tylko części) czy może inne rozwiązanie, np. opracowanie całkowicie nowego instrumentu prawnego. Przedyskutowano szereg możliwych opcji postępowania. Ostatecznie w grudniu 2023 roku Organ Wykonawczy Konwencji LRTAP zdecydował o rozpoczęciu rewizji, ustalając że obejmie ona m.in.: wypracowanie nowych zobowiązań redukcyjnych dla zanieczyszczeń objętych obecną wersją protokołu i ewentualnie także rewizję zakresu i poziomu ambicji pozostałych załączników technicznych (określających np. zawartości zanieczyszczeń w produktach lub dopuszczalną emisję ze źródeł stacjonarnych i ruchomych). Ponadto przewidywane jest rozważenie w jaki sposób można osiągnąć dalszą redukcję emisji sadzy, metanu i amoniaku oraz wypracowanie nowych mechanizmów elastyczności i podejścia ułatwiającego ratyfikację i implementację protokołu przez kolejne państwa. Elementem rewizji będzie też określenie nadrzędnych celów protokołu, w oparciu o oceny ryzyka wystąpienia negatywnych skutków dla zdrowia ludzi i stanu ekosystemów (włącznie z utratą różnorodności biologicznej) oraz rozpatrzenie jak można wypracować spójne synergistyczne podejście w politykach: klimatycznej, energetycznej i ochrony powietrza.

Protokół a europejskie wymagania prawne

Polska jest stroną Konwencji LRTAP i choć nie ratyfikowała jak dotąd Protokołu z Göteborga (aczkolwiek go podpisała i zasadniczo spełnia jego wymagania) w praktyce, jako państwo członkowskie UE, podlega jego zobowiązaniom. Unia Europejska jest stroną protokołu od 2003 roku, a w 2017 ratyfikowała także poprawki. Wymagania protokołu zostały przeniesione do prawodawstwa unijnego głównie przez dwie dyrektywy: tzw. Dyrektywę NEC (określająca zobowiązania do redukcji całkowitych emisji krajowych) oraz Dyrektywę IED (dotycząca wielkości emisji przemysłowych). Cele redukcyjne ustalone w 2012 roku podczas poprzedniej rewizji Protokołu z Göteborga stały się podstawą dla nowelizacji w 2016 roku Dyrektywy NEC⁽¹⁾, która obecnie jest z nimi zgodna, a także ustala zobowiązania na lata po roku 2030, wykraczające poza zobowiązania wynikające z protokołu. Dyrektywa IED jest w trakcie nowelizacji.

Negocjacje, jakie odbędą się podczas rewizji protokołu, z pewnością nie będą łatwe - można się jednak spodziewać podnoszenia poziomu ambicji i zaostrzania wymagań. Unia Europejska będzie w nich odgrywać znaczącą role, a w przyszłości znajdą one odzwierciedlenie także w przepisach unijnych.

Ewa Lisowska-Mieszkowska