Krajobraz odbiciem przemian

© Hawkeye

Europejska Agencja Środowiska opublikowała we wrześniu br. raport pn. „Landscapes in transition. An account of 25 years of land cover change in Europe⁽¹⁾”. Autorzy pochylają się nad zagadnieniem krajobrazu i jego rolą oraz analizują zmiany pokrycia i użytkowania terenu, jakie zaszły w Europie na przełomie XX i XXI wieku.

Brak spójnej polityki ochrony gleb

Gleba, nieodłącznie związana z krajobrazem i pokryciem terenu, jest fundamentem sektora produkcji żywności (90 proc. produkcji żywności jest skorelowane z użytkowaniem gleb). Dlatego też gleba jest dobrem chronionym przez prawo. Wśród podanych w raporcie przykładów znajduje się polski przepis, w świetle którego lokalne władze mogą domagać się, aby wierzchnia warstwa gleby z gruntów ornych przekształcanych do celów innych niż rolnicze została przeniesiona w inne miejsce i tam zwiększyła żyzność innych gleb lub przyczyniła się do rekultywacji terenów zdegradowanych.

Niemniej jednak - choć poszczególne państwa członkowskie podejmują próbę ochrony gleby na swoim terytorium - to brakuje jednej, spójnej, kompleksowej polityki ochrony gleb na poziomie unijnym.

Więcej miast, więcej lasów, mniej pól

Widocznym trendem w europejskim krajobrazie jest ekspansja obszarów miejskich (tj. drogi, linie kolejowe, parki przemysłowe, mieszkalnictwo), które zajmują tereny z cennymi glebami oraz powodują fragmentację krajobrazu. Choć jest to wyraźna tendencja obserwowana w całym okresie badań (od lat 90. XX wieku), na podstawie danych zaobserwowano, że wzrost miejskiej ekspansji w okresie 2006-2012 był mniejszy niż w latach 2000-2006. Autorzy raportu dodają, że biorąc pod uwagę stosunek zajętej przez antropogeniczne formy pokrycia terenu przestrzeni do liczby mieszkańców, miasta są bardziej efektywne niż obszary wiejskie. Rozprzestrzenianie się miast powiązane jest także z upowszechnianiem się miejskiego stylu życia, objawiającego się m.in. wysoką mobilnością mieszkańców.

Powierzchnia europejskich użytków rolnych zmniejsza się średnio o 1000 km kw. rocznie (dane z okresu 2006-2012). Na strukturę i związaną z nią bioróżnorodność tradycyjnych krajobrazów wiejskich w Europie wpływają m.in. przejmowanie gruntów przez inne formy użytkowania terenu, intensyfikacja rolnictwa i zaniechanie upraw.

Jednocześnie z dostępnych danych dotyczących pokrycia terenu wynika, że powierzchnia europejskich lasów wzrosła od lat 60. XX wieku. Dzisiaj Europa jest jednym z najbardziej zalesionych regionów na świecie – ponad 42 proc. powierzchni. Jednakże obserwuje się też intensyfikację prowadzonej gospodarki leśnej, co może skutkować obniżeniem jakości ekosystemów leśnych i dlatego powinno być równoważone przez zabiegi ochronne.

Rola samorządów, inicjatywa mieszkańców

Przeprowadzanie konkretnych działań leży nie tylko w gestii władz unijnych i państwowych, ale także lokalnych samorządów. Co więcej, autorzy raportu wyrażają przekonanie, że w przypadku przedsięwzięć o małej skali, takich jak rolnictwo miejskie, z inicjatywą do władz samorządowych mogą wyjść sami mieszkańcy.

Ważną kwestią, na którą zwrócono uwagę w raporcie, jest rosnąca ilość powierzchni nieprzepuszczalnych, będących wynikiem antropogenicznego przekształcania krajobrazu. Problem ten dotyka nie tylko obszarów miejskich, ale także peryferyjnych – np. szlaki komunikacyjne, wybetonowane parkingi czy podwórka.

Krajobraz ma nie tylko wymiar przestrzenny, ale także kulturowy. Od wieków ten europejski jest mozaiką terenów leśnych i rolniczych i właśnie ta różnorodność, zakorzeniona w kulturze i mentalności, może być postrzegana jako zaleta wspierająca rozwój np. turystyki. Wielokrotnie podkreślaną w raporcie kwestią jest konieczność wprowadzania do polityki przestrzennej zasad zrównoważonego rozwoju, które umożliwiają jednoczesne prowadzenie biznesu i poszanowanie przyrody.

Dominika Adamska
Sekretarz redakcji, geograf