System kaucyjny na Łotwie. Jak to się robi na Północy?

Branża odpadowa wraz ze wszystkimi, którym zależy na wzmocnieniu gospodarki o obiegu zamkniętym, przyjęła opublikowaną niedawno ustawę o systemie kaucyjnym z nadzieją, ale i pewnymi obawami,  o których pisaliśmy na naszych łamach. Czy system spełni pokładane w nim oczekiwania? Zanim się o tym przekonamy, warto spojrzeć na przykłady z zagranicy – szczególnie te najnowsze. Łotewski system kaucyjny funkcjonuje od zeszłego roku. Można już zatem podsumować jego pierwsze rezultaty.

Wszystko zaczęło się od prostej diagnozy – należy wzmocnić poziom cyrkularności oraz zmniejszyć ilość odpadów w środowisku naturalnym. Jak mówi Laura Anteina z łotewskich Państwowych Służb Środowiskowych⁽¹⁾ podczas zorganizowanej przez Reloop Platform⁽²⁾ oraz DIO (łot. Depozita Iepakojuma Operators) konferencji⁽³⁾ Reuse and Recycling Through Deposit Systems, system kaucyjny nad Dźwiną i Bałtykiem stanowi część szerszej strategii – Narodowego Planu Zarządzania Odpadami na lata 2021-2028. Łotysze stawiają przed sobą ambitne cele. Do końca 2025 r. poziom recyklingu opakowań ma wynosić 65%, a pięć lat później - 70%. W 2035 r. w składowiskach powinno pozostać już tylko 10% odpadów z gospodarstw domowych.  Jeśli chodzi o poziom zbiórki jednorazowych opakowań plastikowych na napoje, wyznaczono go na 77% w 2025 r. – cztery lata później ma to być już 90%.

O celach dla Polski w artykule: W Monitorze Polskim opublikowano uchwałę ws. KPGO 2028

Jeden operator

Aby powołać system kaucyjny, który pomoże osiągnąć Łotwie te cele, w 2019 r. znowelizowano ustawę o opakowaniach. W czerwcu 2020 r. powołano natomiast operatora DIO. Jeden centralny operator to rzucająca się w oczy cecha systemu łotewskiego. Po położonym w podryskim Acone centrum logistycznym oprowadza prezes DIO, Miks Sturitis. – Z naszego punktu widzenia scentralizowany system jest po prostu prostszy – mówi Sturitis – zarówno dla konsumentów, którzy nie muszą się zastanawiać, gdzie mają trafiać poszczególne frakcje odpadów, jak i producentów. Zapewniamy kompatybilność dla wszystkich opakowań objętych systemem kaucyjnym – dodaje. Cały system działa na zasadzie non-profit, a jego udziałowcami są czołowi producenci, handel oraz recyklerzy. Wszystkie dochody z trzech głównych źródeł – surowców przekazanych do recyklingu, kaucji z opakowań niezwróconych przez konsumentów oraz opłat producentów napojów - są reinwestowane w dalszy rozwój systemu. Sturitis w swoim wystąpieniu na konferencji dzieli się dokładniejszymi informacjami na temat finansowania systemu. Spośród wymienionych źródeł w 2023 r. największy jak do tej pory procentowy udział stanowi opłata uczestników systemu – wpłacili oni 9.83 mln euro stanowiące 38% całości. Dochody ze sprzedaży surowca wyniosły 7,1 mln euro (28%), z kaucji za niezwrócone opakowania 5,46 mln euro (21%), 3,3 mln euro pochodzi zaś z dochodów zeszłorocznych (13%).

Centrum logistyczne w praktyce

Centrum logistyczne zbiera opakowania z 1409 punktów zbiórki rozsianych po całym kraju. Kaucją w wysokości 0,10 euro objęte są opakowania wielo- i jednorazowe, puszki, szklane i plastikowe butelki po napojach bezalkoholowych (z wyłączeniem produktów mlecznych), piwie oraz innych napojach alkoholowych. W grupie tych ostatnich w systemie w tej chwili nie znajdują się butelki po napojach zawierających stężenie alkoholu powyżej 15%. Jak pokazują dane dla okresu funkcjonowania systemu od lutego ubiegłego roku do końca sierpnia br., 47% objętych systemem kaucyjnym opakowań na rynku stanowią butelki PET, 17% szklane butelki wielokrotnego użytku, 28% metalowe puszki, natomiast 8% szklane butelki jednorazowe. Kluczową kwestią dla sprawnego funkcjonowania całości jest obowiązkowy udział w systemie producentów oraz importerów. Operator podpisał 313 kontraktów z przedstawicielami branży. Jak mówi Laura Anteina, w zamian za udział w systemie otrzymują oni zwolnienie z podatku od zasobów naturalnych dla opakowań objętych kaucją. Obowiązek uczestnictwa dotyczy również sklepów i punktów sprzedaży detalicznej, w których znajdują się punkty zbiórki – od 300 m2 powierzchni handlowej w miastach wydzielonych i 60m2 w pozostałych częściach kraju⁽⁴⁾. - Zaangażowanie jednostek handlowych jest kluczowe dla powodzenia systemu kaucyjnego – zauważa Sturitis – ponoszą one odpowiedzialność za codzienne funkcjonowanie punktów zbiórki i wygodę dla użytkowników – zaznacza. Okazuje się, że poziom zorganizowania zbiórki w sklepach ma znaczenie dla przynajmniej części konsumentów. 24% mieszkańców Łotwy bierze ten czynnik pod uwagę przy wyborze miejsca na zakupy.

Czytaj też: Dobrze funkcjonujący system kaucyjny zwiększa podaż recyklatu. A na ten popyt rośnie

Butelki wielokrotnego użytku, czyli powrót do sprawdzonych rozwiązań

System łotewski jest pionierski na skalę Europy pod względem zintegrowanego połączenia zbiórki opakowań jednorazowych oraz standardowych wielokrotnego użytku (butelki szklane o indywidualnych kształtach odbierane są przez producentów bezpośrednio ze sklepów). Ogół szklanych butelek, jedno- i wielorazowych wynosi 27% opakowań objętych systemem – 52% z całkowitej liczby opakowań szklanych to produkty o zestandaryzowanym kształcie, zbierane przez operatora dla 28 producentów. Zbiórką tych opakowań zarządza DIO poprzez swoje centrum logistyczne oraz centra dystrybucyjne w kraju. Po zebraniu butelki standardowe są przekazywane z powrotem do browarów. Pozostałe butelki wielorazowe o indywidualnych wymiarach (15% wszystkich butelek szklanych) odbierają bezpośrednio browarnicy. Jak mówi Mikis Sturitis, zestandaryzowany kształt butelek występował na Łotwie jeszcze przed wprowadzeniem systemu kaucyjnego. Od tamtej pory jego popularność zdążyła wzrosnąć. Dyrektor ds. wdrażania modeli GOZ w Reloop Platform Anna Larsson w rozmowie z Teraz Środowisko podkreśla wagę uwzględnienia opakowań wielokrotnego użytku. – Takie rozwiązanie ma kluczowe znaczenie dla rozwoju systemu ponownego użytkowania – mówi Larsson – ponieważ mali producenci nie są w stanie samodzielnie stworzyć osobnych systemów zbiórki i na własną rękę odbierać opakowań ze sklepów. Włączenie ich do wspólnego systemu kaucyjnego umożliwia kolejne wprowadzenie butelek do obrotu. Jest to nie tylko korzystne dla środowiska, ale również korzystne ekonomicznie, ponieważ łotewskie browary oszczędzają na imporcie nowych butelek – kontynuuje. Objęcie opakowań wielorazowych systemem kaucyjnym jest niejako powrotem do korzeni, dodaje ekspertka. W wielu europejskich krajach konsumenci oddawali je do sklepów już sto lat temu (opakowania jednorazowe zaczęły wypierać zwrotne butelki od lat 80-ych). Na Łotwie widać już pozytywne skutki przyjętego rozwiązania. - Mówią o tym sami browarnicy – zaznacza Anna Larsson – wskazując np., że przed wprowadzeniem systemu kaucyjnego poziom samodzielnej zbiórki butelek wielorazowych wynosił 50%. Obecnie jest to 90% - uzupełnia.

Wizyta studyjna w centrum logistycznym DIO© Prawa zastrzeżone

Łotewski system po półtora roku funkcjonowania w liczbach

Jakie ilościowe dane o efektach łotewskiego systemu kaucyjnego można przytoczyć od początku jego funkcjonowania? Całościowy poziom zbiórki wynosi 515 mln opakowań zwróconych do systemu – średnio 280 na mieszkańca.  Od 1 lutego 2022 r. do 1 sierpnia br. operatorowi udało się pozyskać 2200 ton aluminium, 30 tys. ton szklanych butelek wielokrotnego użytku, 10 ton stali, 8500 ton plastiku oraz 10100 ton jednorazowego szkła. Uzyskane łącznie blisko 51 tys. ton opakowań ułożonych obok siebie zajęłoby powierzchnię 1200 hektarów – jak w konferencyjnym wystąpieniu zauważa Miks Sturitis, to obszar wielkości nowojorskiego Central Parku. W pierwszym roku działania systemu – do 31 stycznia 2023 r. – wysokość zbiórki wynosiła 63%. W 2023 r., przy 352 mln zwrotnych opakowań na rynku i 272 mln zwróconych do systemu, jest to już 77%.  Warto z bliska przyjrzeć się liczbowym rezultatom włączenia do systemu szklanych butelek wielokrotnego użytku – do browarów powróciło ich 95 mln. Szczegółowe dane o poziomie zbiórki oraz recyklingu i ponownego użycia dla poszczególnych frakcji opakowań w ciągu pierwszego roku działania systemu wyglądają optymistycznie. Jedynym przypadkiem, w którym osiągnięty wskaźnik pozostał niższy od założonego celu, była zbiórka plastiku. Wyniosła 63% zamiast spodziewanych 70%. W pozostałych kategoriach możemy zaobserwować przekraczanie targetów. Przykładowo, recykling plastiku osiągnął poziom 57% przy celu 50%, a zbiórka aluminium 60% przy celu 40%. Rekordowe wyniki osiągnęły opakowania szklane – 122% zbiórki na tle celu 70% oraz 119% recyklingu i ponownego użycia wobec 70%.

Czytaj też: Wielki sukces systemu kaucyjnego na Litwie

Ciągłe doskonalenie, inspiracja dla innych

Opisując specyfikę łotewskiego systemu kaucyjnego, należy zwrócić uwagę na jego procesowy charakter. Poszczególne działania są rozłożone w czasie. Po inauguracji 1 lutego 2022 r., nastąpił trwający do końca lipca przeznaczony na pełne wdrożenie okres przejściowy, o którym Miks Sturitis mówi, że „powinien być realistyczny, ale tak krótki, jak to tylko możliwe”. Z początkiem 2023 r. poszerzono zakres opakowań objętych systemem m.in. o opakowania po syropach i napojach alkoholowych w plastikowych butelkach i puszkach, po czym nastąpił okres przejściowy do 30 czerwca. Laura Anteina wymienia następne planowane kroki. Do 2024 r. nastąpi ewaluacja stanu obecnego oraz dyskusja na temat jego możliwych ulepszeń. W kolejnym roku przyjęte zostaną zgodne z konkluzjami poprzedniego etapu zmiany prawne. 1 lutego 2026 r. odbędzie się przetarg w celu wyłonienia kolejnego operatora, aby rok później podpisać porozumienie co do systemu na nowych zasadach, który zacznie funkcjonować od 1 lutego 2029 r. Jak więc widać, całość przedsięwzięcia jest rozpisana na lata i opiera się na doskonaleniu systemu, który – z niewielką dozą przesady - można zatem nazwać „samouczącym się”.

Rozwiązania przyjęte w systemie kaucyjnym na Łotwie da się zaaplikować również w innych miejscach. O kontekście polskich przygotowań i zbiórki szklanych butelek wielokrotnego użytku wspomina Anna Larsson – Polska może czerpać z doświadczeń łotewskich, ponieważ nasza ustawa również stwarza możliwość scentralizowania i zoptymalizowania systemu zbiórki opakowań wielorazowych. Oczywiście warto przy tym pójść w ślady Łotwy i określić uniwersalny standard kształtu butelek. Podobnie jak na Łotwie, skorzysta na tym nie tylko środowisko, ale również producenci - dodaje. Inspiracje znad Bałtyku są widoczne również dla zaangażowanych w promowanie gospodarki o obiegu zamkniętym osób z Europy Zachodniej. W rozmowie z Teraz Środowisko mówi o tym Rob Buurman – dyrektor generalny działającej w Holandii i Belgii organizacji pozarządowej Recycling Netwerk Benelux - System kaucyjny na Łotwie wygląda bardzo dobrze. Słusznym pomysłem jest obowiązek udziału w systemie placówek handlowych, co nie występuje np. w Holandii. Świetnie, że postawiono na zestandaryzowany kształt butelek, dzięki czemu ich ponowne wykorzystanie staje się dużo łatwiejsze. Warto również brać przykład z wyboru jednego operatora, którego działalność obniża koszty i zapewnia bardziej wiarygodne dane. Choć tutaj należy jeszcze dodać, że centralizacja wymaga przejrzystych ram prawnych i transparentności – wyjaśnia ekspert. Czy Łotwa stanie się symbolem pomyślnego zastosowania systemu kaucyjnego? Wiele na to wskazuje.

Na podstawie: Reuse and Recycling through Deposit systems – International conference with study tour

Szymon Majewski
Dziennikarz