Jak pomóc drugiej największej w Polsce rzece? Za nami II Okrągły Stół Odrzański

© Piotr Gołębniak

Spotkanie zainicjowane przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy odbyło się 26 października. Uczestnicy dyskusji, w której poza przedstawicielami Ministerstwa Klimatu i Środowiska oraz instytucji badawczych udział wzięli interesariusze, tacy jak PGW Wody Polskie czy Polski Związek Wędkarski, podsumowali stopień realizacji dotychczasowych działań na Odrze i zastanowili się nad kolejnymi.

Po katastrofie ekologicznej, do której doszło latem 2022 r., minister Anna Moskwa powołała zespół ds. sytuacji powstałej na rzece Odrze, którego celem było ustalenie przyczyn masowego śnięcia ryb. Na podstawie analizy wyników kilkudziesięciu tysięcy badań grupa 49 naukowców w opublikowanym pod koniec września 2022 r. wstępnym raporcie⁽¹⁾ sformułowała tzw. „hipotezę złotej algi”. Zgodnie z tą koncepcją przesycenie odrzańskich wód tlenem wraz ze skokowym wzrostem odczynu pH oraz spadkiem stężenia azotanów doprowadziło do zakwitu glonów ichtioksycznych, które spowodowały masowy pomór ryb. Zespół zarekomendował stworzenie systemu ciągłego pomiaru jakości wód, w tym parametrów powiązanych ze złotą algą i jej zakwitami, dalszą kontrolę podmiotów zrzucających zanieczyszczone wody do Odry, uzależnienie parametrów oraz intensywności zrzutu od aktualnych wyników badań, a także wdrożenie systemu wczesnego ostrzegania i reagowania. Drugi raport zespół przyjął 31 marca br.

Dwa okrągłe stoły

Namysł nad działaniami na Odrze kontynuowano podczas I Okrągłego Stołu Odrzańskiego w IOŚ-PIB 29 czerwca br. Wychodząc od zdiagnozowania Odry jako rzeki bardzo zdegradowanej, co stanowi problem nie tylko ekologiczny, ale również społeczny, uczestnicy postulowali m.in. stopniowe ograniczanie zrzucanych ładunków (np. poprzez weryfikację pozwoleń wodnoprawnych na podstawie bilansu wodno-gospodarczego oraz wdrożenie inteligentnego systemu gospodarowania wodami zlewni), wdrożenie badań przesiewowych na innych rzekach i zbiornikach pod kątem występowania „złotej algi”, rozszerzenie monitoringu interwencyjnego Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, przygotowanie i wdrożenie działań bioasekuracyjnych, renaturyzację koryta rzeki czy zalesienie możliwie największej powierzchni zlewni dla zwiększenia infiltracji wód opadowych do gruntowych.

Czytaj także: GIOŚ: do tej pory wykonaliśmy ponad 50 tys. analiz, które pokazują w jakim stanie jest Odra

Październikowe spotkanie podsumowało dotychczasową sytuację. W podjętych działaniach zaradczych wymieniono zarządzanie zrzutami, czasowe odgradzanie starorzeczy, montaż biostabilizatorów (na zbiorniku Czernica, starorzeczu w Januszkowicach, przy ujściu Kanału Kędzierzyńskiego do Kanału Gliwickiego i w Porcie Koźle na Kanale Gliwickim), stały monitoring oraz wprowadzenie procedury alertowej (od 13 lutego br. obowiązują trzy stopnie alertowe dla służb i użytkowników wód). Bieżące wizje terenowe owocują zlecaniem poboru próbek do badań w centralnym laboratorium badawczym GIOŚ, a ilość i jakość wód kopalnianych wprowadzanych do Odry oraz jej dopływów jest raportowana i analizowana. Jak czytamy w podsumowaniu, do tej pory inspekcje środowiska przeprowadziły ponad 300 kontroli. Od 26 kwietnia br. centra zarządzania kryzysowego oraz służby dysponują szczegółowymi wytycznymi na wypadek kolejnego masowego śnięcia ryb.

Pilotażowy monitoring

Wskutek pilotażowego systemu monitoringu, uruchomionego 31 marca br., urządzenia pomiarowe zostały wyposażone w czujniki temperatury wody, zawartości tlenu w wodzie, poziomu pH oraz przewodności elektrycznej wody. Dziewięć tych automatycznych urządzeń rejestruje bieżące dane, udostępniane na stronie internetowej pomiary.gios.gov.pl. W maju br. pięć nadodrzańskich wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej ogłosiło nabór do programu odbudowy różnorodności biologicznej na Odrze. Podjęto także działania zmniejszające ryzyko wystąpienia toksycznego zakwitu złotej algi. Jak jednak przyznali uczestnicy spotkania, wspomniany glon wciąż pozostaje słabo poznany.

Dyskutanci II Okrągłego Stołu Odrzańskiego zgodzili się, że program pilotażowego monitoringu wymaga pewnych dodatkowych kroków. Aby systemy pomiarowe online działały prawidłowo, należy wybierać punkty obserwacji reprezentatywne dla danego odcinka rzeki. Jak czytamy, można je zidentyfikować dzięki monitoringowi patrolowemu, analizy wieloletnich danych monitoringu WIOŚ, analizy presji w zlewni czy nadzorowanej analizie multispektralnych obrazów satelitarnych pod względem wybranych parametrów jakościowych wody. Okrągły Stół rekomenduje także montaż sond pomiarowych w rurach trwale przymocowanych do zabudowy hydrotechnicznej lub innych elementów technicznej infrastruktury rzeki. Zamontowane czujniki trzeba stale poddawać konserwacji i kalibracji. Co do problemów stwierdzono, że przy pływających bojach pomiarowych gromadzą się rośliny i odpady, przez co realizowane pomiary tracą na jakości. Zwiększa się tym samym ryzyko uszkodzenia systemu. W jednym przypadku doszło do zatopienia boi, wskutek czego zanikła transmisja danych. Pozytywnie za to podsumowano dobór podstawowych parametrów pomiarowych, takich jak tlen rozpuszczony, przewodność elektryczna właściwa, temperatura wody i odczyn pH.

Monitoring to nie wszystko

W rozmowie z Teraz Środowisko uruchomienie monitoringu i procedury alertowej na Odrze pozytywnie ocenia Radosław Gawlik – prezes Stowarzyszenia Ekologicznego EKO-UNIA oraz ekspert Koalicji Klimatycznej i Koalicji Ratujmy Rzeki. Zdaniem Gawlika działania na rzecz rzeki nie mogą się jednak na tym skończyć, a problemów i zagrożeń jest więcej. Mówiąc o nich, specjalista wskazuje na tzw. specustawę odrzańską – Zamienienie Odry w rzekę piątej klasy żeglugi, co pośrednio zakłada ustawa, oznacza jej kompletne „dobicie” ostrogami i stopniami wodnymi, czyli dalszą kaskadyzacją – twierdzi rozmówca. - Tymczasem badania naukowe pokazują, że właśnie takie procesy sprzyjają rozwojowi alg. Kiedy wskutek kaskadyzacji woda płynie wolniej, pojawiają się warunki do zakwitu. Wystarczy spojrzeć na Kanał Gliwicki – alg jest tam najwięcej, ponieważ woda praktycznie stoi - diagnozuje. Wyraża również nadzieję, że nowy rząd odstąpi od planów regulacji Odry. – Za pieniądze ze środków UE zamienialiśmy już wiele małych, dzikich rzek w kanały, niszcząc w sumie kilkadziesiąt tysięcy kilometrów ich biegu. Nie róbmy tego samego Odrze albo Wiśle – dodaje Gawlik.

Doceniając rolę monitoringu, ekspert uważa, że należy walczyć z przyczynami zakwitów, a więc zrzutami solanki z kopalń i KGHM. Jak mówi, to na tym polu trzeba podjąć dodatkowe działania. – To właśnie te zanieczyszczenia są podstawowym grzechem wobec Odry i praprzyczyną katastrofy z 2022 r. Należy radykalnie zredukować zrzuty solanki do wszystkich rzek, ponieważ problem dotyczy m.in. także Wisły. Choć nie stwierdzono w niej jeszcze występowania złotej algi, warto postawić tam dodatkowe stacje monitoringowe, które będą badać poziomy tlenu i zasolenia, pH, etc... – stwierdza Gawlik. Pewnym częściowym rozwiązaniem problemu, według eksperta, może być stopniowy zmierzch wydobycia węgla kamiennego. Wraz z rosnącą liczbą zamykanych kopalni zmniejszać się będzie presja zanieczyszczeń na środowisko wodne.

Szymon Majewski
Dziennikarz

Więcej treści dotyczących samorządów w zakładce Teraz Samorząd.