Potrzeba co najmniej 6 mld zł rocznie? Przyszłość Czystego Powietrza

© Mariusz

3 kwietnia br. Polski Alarm Smogowy (PAS) opublikował Barometr Programu Czyste Powietrze – narzędzie monitorujące liczbę składanych wniosków i postępy w realizacji zadań programu⁽¹⁾. Przedstawione w ujęciu tygodniowym dane, które PAS podaje za Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) pokazują historycznie najwyższe zainteresowanie Czystym Powietrzem, do którego w tygodniu od 16 do 22 marca skierowano 6649 wniosków. Poprzedni tygodniowy rekord w liczbie 5891 miał miejsce na przełomie lipca i sierpnia ub.r. – W marcu (2024 r. – przyp. red.) po raz pierwszy przekroczona została bariera 6000 wniosków tygodniowo – skomentował lider Polskiego Alarmu Smogowego Andrzej Guła. 690 tys. wniosków o wymianę źródeł ciepła złożonych od początku funkcjonowania programu we wrześniu 2018 r. stanowi 23% celu, którym jest likwidacja 3 mln kotłów pozaklasowych (tzw. kopciuchów) w ciągu 10 lat. W swojej wypowiedzi Guła zwrócił uwagę na zwiększający się udział wniosków o dofinansowanie termomodernizacji, która w swojej kompleksowej wersji – jak pisaliśmy przy okazji omówienia najnowszego raportu Forum Energii o transformacji w sektorze budynków – w trzech pierwszych kwartałach 2023 r. uwzględniona była w 25% złożonych aplikacji. -  Szczególnie cieszy nas rosnące zainteresowanie inwestycjami obejmującymi termomodernizację, która pozwala na zmniejszenie kosztów ogrzewania domów. Obecnie już trzy czwarte wniosków obejmuje działania związane z ociepleniem budynków – skomentował lider PAS.

© Polski Alarm Smogowy

Czytaj też: 67 tys. nowych kotłów węglowych w latach 2021-2023. Raport o transformacji budynków w Polsce

Cofnąć się spod przepaści

Popularny program przeszedł w ostatnich miesiącach poważne turbulencje, stając przed widmem bankructwa. W styczniu br. Ministerstwo Klimatu i Środowiska poinformowało o niewypłaceniu dotacji dla kilkunastu tysięcy gospodarstw domowych, które przez brak zabezpieczonego finansowania miały łącznie nie otrzymać 300 mln zł. Aby „ugasić pożar” i zapewnić krótkoterminowe rozwiązanie problemu, Polski Alarm Smogowy wraz z Fundacją Instrat zaapelowały o przeznaczenie na Czyste Powietrze niecałych 10% zaliczki z programu REPowerEU – 2 mld zł, które zapewniłyby środki ok. cztery miesiące. Jak w rozmowie z Teraz Środowisko przekonywał prezes Fundacji Instrat Michał Hetmański, stawką było m.in. powstrzymanie erozji społecznego zaufania do programu. Eksperci z obu ośrodków zapowiedzieli przy tym przygotowanie średnio i długoterminowych rekomendacji nt. zabezpieczenia Czystego Powietrza. 31 stycznia br. ministra Paulina Hennig-Kloska zapowiedziała wznowienie wypłat oraz zrealizowanie zaległości. Środki miały pochodzić z Krajowego Planu Odbudowy, o czym wcześniej zapewniło Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej.

NFOŚiGW: środki są zabezpieczone

O zabezpieczenie finansowania programu Czyste Powietrze i kolejne opóźnienia w wypłacaniu środków przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej pod koniec marca br. na portalu X (dawnym Twitterze) zapytał dziennikarz Wojciech Wybranowski⁽²⁾. Nawiązanie do przywołanych niejasności pojawiło się w komunikacie NFOŚiGW z 3 kwietnia br. Fundusz potwierdza w nim ewentualne opóźnienia w wypłacaniu dotacji, zapewniając równocześnie, że „każda płatność dla beneficjentów ‘Czystego Powietrza' zostanie wypłacona”. Jako podmioty odpowiedzialne za przekazywanie środków obywatelom wskazano wfośigw, które otrzymują je wcześniej od NFOŚiGW. - Już w styczniu nastąpiło odblokowanie (wznowienie płatności) środków KPO. Od początku roku wypłacono 700 mln zł na konta wfośigw. Ponadto NFOŚiGW zaangażował znaczną wartość środków własnych (ok. 397 mln zł), które obecnie trafiają do beneficjentów, co pozwala wypłacać zaległe płatności – czytamy w komunikacie. Wszyscy zainteresowani mogą w dalszym ciągu składać wnioski o dotację na wymianę źródeł ciepła i termomodernizację, a w kwietniu br. program ma zostać zasilony kolejnymi 6,4 mld zł z KPO.

Wyprowadzić na prostą

Zapowiadane w styczniu br. rekomendacje nt. zagwarantowania programowi stabilnych materialnych podstaw ukazały się 27 marca br⁽³⁾. Eksperci Fundacji Instrat oraz Instytutu Ekonomii Środowiska piszą o „wyprowadzeniu finansowania Czystego Powietrza na prostą”, ostrzegając, że brak dodatkowych środków może doprowadzić do powtórki sytuacji z przełomu 2023 i 2024 r., kiedy zaległości w wypłatach urosły do kwoty 300 mln zł. W ciągu kilku lat swojego funkcjonowania program, zauważają autorzy, przyczynił się do realnej poprawy jakości powietrza w Polsce oraz – do września 2023 r. - zmniejszenia zużycia energii o 8,8 TWh rocznie. Emisje CO₂ z budynków spadły o 3,3 mln ton w ciągu roku. Wspomniany kryzys płynności finansowej wynikał z wyczerpania się środków z prefinansowania KPO przez Polski Fundusz Rozwoju. Kryzys udało się rozwiązać w lutym br. poprzez przekazanie 220 mln zł z zaliczki REPowerEU w ramach KPO oraz kolejnych transz prefinansowania, w ocenie ekspertów należy jednak pójść o krok dalej i zadbać o średnioterminowe planowanie finansowe. Czyste Powietrze, stwierdzają przedstawiciele Instratu i Instytutu Ekonomii Środowiska, „musi się rozwijać”, realizując przy tym unijne cele nt. poprawy jakości powietrza, a także cele klimatyczne i podnosząc poziom bezpieczeństwa energetycznego Polski. - Tylko w budynkach jednorodzinnych wciąż działa ok. 2-2,5 milionów kotłów na paliwa stałe, które czekają na wymianę. Program Czyste Powietrze to równocześnie istotny element polityki klimatycznej dzięki redukcji gazów cieplarnianych emitowanych przez budynki zasilane węglem. Jego realizacja wpływa na zmniejszenie zależności od importu paliw kopalnych - w szczególności węgla grubego, niedostarczanego w wymaganej skali przez polskie kopalnie – czytamy w rekomendacjach.

Za trzy lata niemal 10 mld zł

Analiza przeprowadzona przez specjalistów pokazuje, że jeśli w 2027 r. średniotygodniowa liczba wypłat wzrośnie do 5 tys. (przy 3 tys. w 2023 r.), średnia wartość wypłaconej dotacji do 38 tys. zł (22 tys. zł w 2023 r.), a roczna wartość wypłat do niecałych 10 mld zł (3,5 mld zł w 2023 r.), uda się w tym czasie wymienić niemal 900 tys. „kopciuchów”. Jak prognozuje Europejskie Centrum Czystego Powietrza, pozwoli to zmniejszyć w naszym kraju o 21 tys. liczbę przedwczesnych zgonów spowodowanych zanieczyszczeniem powietrza. Rozwój programu wymaga kroków regulacyjnych, takich jak dalsze przyjmowanie uchwał antysmogowych przez sejmiki wojewódzkie, określenie norm jakości węgla i biomasy drzewnej czy kontrolę jakości paliw i standardów emisyjnych urządzeń grzewczych⁽⁴⁾, największy ciężar spoczywa jednak na finansowaniu.

Czytaj też: 41% nadmiarowych zgonów mniej w 2021 r., ale to wciąż za dużo. EEA o jakości powietrza

Eksperci przekonują, że do sierpnia 2026 r. należy oprzeć się na środkach z KPO (13,7 mld zł), którym mija wtedy termin wydatkowania. Do 2029 r. mogą zostać wydane 8,1 mld zł z Funduszy Europejskich na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko (programu FEnIKS). - Wyzwaniem jest wydatkowanie tych środków w odpowiedniej sekwencji, tak aby nie „stracić” części z nich z powodu ograniczeń czasowych – zauważa współautor rekomendacji Michał Kulbacki z Fundacji Instrat. Dodatkowe źródła, szczególnie istotne od sierpnia 2026 r., to dochody z systemów ETS i ETS2, Społeczny Fundusz Klimatyczny, Fundusz Modernizacyjny i specjalne zielone obligacje. Według szacunków obu think-thanków, w 2027 r. całość finansowania programu w optymalnym scenariuszu sięgnie 9,8 mld zł. Autorzy krytykują brak uwzględnienia zwiększonych potrzeb programu w przedstawionej przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej rewizji KPO, mówiąc przy tym o „straconej okazji” na zyskanie dodatkowych 5 mld zł.

Przy obecnym tempie potrzeby sięgną 6 mld zł rocznie

Rosnąca liczba składanych wniosków, którą w Barometrze Programu Czyste Powietrze udokumentował Polski Alarm Smogowy pociąga za sobą rosnące potrzeby finansowe. Szacunki na ten temat w rozmowie z Teraz Środowisko przedstawia rzecznik prasowy organizacji Piotr Siergiej.  – Jak pokazujemy w Barometrze, liczba wniosków wynosi obecnie ponad 6,5 tys. tygodniowo. Zakładając, że ustabilizowałaby się ona na poziomie 6 tys. w każdym tygodniu, do końca bieżącego roku osiągnęlibyśmy rekordowe 300 tys. wniosków. Przy średnim dofinansowaniu o wartości ok. 20 tys. zł mówimy o co najmniej 120 mln zł tygodniowo, czyli ok. 500 mln zł miesięcznie i ok. 6 mld zł rocznie. Skala jest więc naprawdę duża – mówi Siergiej.  Jeżeli program nie zyska stabilnego finansowania, prędzej czy później grozi nam ponowny kryzys i załamanie wypłat - prognozuje rzecznik PAS.

Opowiadając o wyzwaniach i potencjalnych innowacjach, które mogą pojawić się w Czystym Powietrzu, Piotr Siergiej wskazuje na potrzebę wyższych dopłat zachęcających do przeprowadzenia kompleksowej termomodernizacji, a także na konieczność podjęcia działań komunikacyjnych skierowanych do najbardziej defaworyzowanych i dotkniętych ubóstwem energetycznym grup. – Z programów takich jak Czyste Powietrze najszybciej korzystają osoby o stabilniejszej sytuacji finansowej i bardziej kompetentne cyfrowo. Ten „nisko wiszący owoc” jest już powoli zrywany; im mniej będzie kopciuchów, tym trudniejsza stanie się likwidacja kolejnych. Ministerstwo Klimatu i Środowiska musi wyjść z kampanią komunikacyjną skierowaną do tych, którzy jeszcze nie słyszeli o programie, nie chcieli z niego skorzystać lub nie wiedzieli jak to zrobić –  stwierdza nasz rozmówca.

Szymon Majewski
Dziennikarz