Na czym będzie polegał ETS2? Czym jest Społeczny Fundusz Klimatyczny?

© ArtPainting

W 2027 r. w UE wejdzie w życie ETS2 - system handlu uprawnieniami do emisji CO₂ w sektorze budynków i transportu drogowego, pomyślany jako analogiczny do „klasycznego” ETS instrument przyspieszenia dekarbonizacji kolejnych obszarów gospodarki. System, jak odnotowują autorzy raportu wydanego przez Instytut Reform⁽¹⁾, poza indywidualnym ogrzewaniem w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych oraz transportem drogowym, będzie dotyczył również małych instalacji energetycznych i przemysłowych pozostających dotąd poza zasięgiem ETS1.

O konsekwencjach wprowadzenia narzędzia, które ma pomóc w realizacji unijnych celów klimatycznych, a także o przygotowaniu się do związanych z nim wyzwań, rozmawiano podczas konferencji „Zielona transformacja energetyki w Polsce. Co dalej?”, zorganizowanej 25 marca br. w Warszawie przez Koalicję Klimatyczną, Fundację ClientEarth Prawnicy dla Ziemi, Polską Zieloną Sieć, Fundację na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii oraz Instytut na rzecz Ekorozwoju. W panelu dyskusyjnym prowadzonym przez dziennikarkę green-news.pl Justynę Piszczatowską spotkali się dyrektor Departamentu Gospodarki Niskoemisyjnej w Ministerstwie Rozwoju i Technologii Andrzej Kaźmierski, Adam Ostrowski ze Związku Miast Polskich, kierownik Centrum Analiz Klimatyczno-Energetycznych w Krajowym Ośrodku Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBIZE) Robert Jeszke oraz ekspertka Polskiej Zielonej Sieci i Koalicji Klimatycznej Alicja Piekarz. – Do tej pory byliśmy wszyscy przyzwyczajeni do systemu, który obowiązkiem nabycia uprawnień obejmował instalacje spalania paliw i przemysł. Wraz z postępami polityki klimatycznej, podobny instrument musi sięgnąć po kolejne sektory – nakreślił punkt wyjścia Robert Jeszke.

Czytaj też: Uprawnienia do emisji w sektorze budynków i transportu. ETS2 a efektywność energetyczna

Priorytet: transformacja

Jak zauważył przedstawiciel KOBIZE, system ETS2 znacząco różni się od swojego „starszego brata”, przypominając podatek pośredni nałożony na dostawców paliw dla sektora budynków i transportu drogowego. Emisji nie będą rozliczać zamieszkujący poszczególne budynki i poruszający się różnymi pojazdami obywatele, ale podmioty, które wprowadzają paliwa do obrotu. – Dostawcy jednak przeniosą koszty na odbiorców, uwzględniając je w cenach energii cieplnej wykorzystywanej przy ogrzewaniu budynków, oraz paliw stosowanych w transporcie – ostrzegł Jeszke. ETS1 i ETS2 pozostaną od siebie odseparowane, a wszystkie uprawnienia w nowym systemie będą przyznawane wyłącznie metodą aukcyjną. – W żadnym wypadku nie będą występować znane z ETS1 uprawnienia bezpłatne – mówił prelegent. Aby złagodzić skutki wyższych cen i zapewnić gospodarstwom domowym wsparcie w przejściu ku bezemisyjnym źródłom ciepła i środkom transportu, wraz z systemem ETS2 Komisja Europejska zaproponowała wprowadzenie Społecznego Funduszu Klimatycznego⁽²⁾[1] (SFK) – porównywanego do Krajowych Planów Odbudowy „zastrzyku gotówki”, którego największym beneficjentem ma być Polska. – Wraz z wkładem własnym dostarczanym z przychodów z systemu możemy mówić o środkach rzędu 15 mld euro w latach 2026-2032. Powinny być one w pierwszej kolejności przeznaczone na doraźne obniżanie kosztów, w największym stopniu jednak należy je skierować na długoterminową transformację – wyjaśnił Robert Jeszke.

Społeczny Plan Klimatyczny do czerwca 2025 r.

Gdzie miałaby rozpocząć się owa transformacja? Jako łatwiejszy do szybkiego wprowadzenia zmian Jeszke wskazał sektor budynków. – To działania takie jak termomodernizacja, zwiększenie efektywności energetycznej oraz instalowanie odnawialnych źródeł energii, np. pomp ciepła. Środki ze Społecznego Funduszu Klimatycznego powinny być w pierwszej kolejności przeznaczone na te cele – rekomendował ekspert. Uzyskanie wsparcia z Funduszu będzie możliwe dla państw członkowskich UE po przedłożeniu Komisji Europejskiej do czerwca 2025 r. tzw. Społecznych Planów Klimatycznych, zawierających konkretne cele i kamienie milowe. Plany, o czym przypominają autorzy raportu „Społeczny Fundusz Klimatyczny – miliardy na walkę z ubóstwem energetycznym i transportowym”, muszą zapewniać narażonym podmiotom wsparcie w inwestycjach trwale podnoszących odporność na wzrost kosztów paliw kopalnych, poprzez podniesienie efektywności energetycznej, dekarbonizację ogrzewania i chłodzenia oraz rozwój nisko- lub zeroemisyjnej mobilności. W okresie przejściowym przed zrealizowaniem inwestycji stawką będzie łagodzenie efektów wzrostu cen. Andrzej Kaźmierski z Departamentu Gospodarki Niskoemisyjnej w MRiT stwierdził, że w trwających pracach nad Społecznym Planem Klimatycznym „wyciągnięto wnioski” z trudności towarzyszących wdrażaniu KPO. – Dokument będzie duży, ale z dokładniej sprecyzowanymi założeniami i wymaganiami – mówił Kaźmierski. Przedstawiciel resortu rozwoju i technologii prognozował wysokość wsparcia z SFK na 11,5 mld euro. – To realistyczne rachunki, ponieważ kwota będzie zależeć od wysokości wpływów z systemu ETS2. Środków może jednak być więcej i na to oczywiście liczymy – dodał.

Czytaj też: Temat miesiąca: Efektywność energetyczna

Same dopłaty nie są rozwiązaniem

- Energia przez lata była za tania i dlatego jej nie szanowaliśmy – w poszukiwaniu głębszych przyczyn konieczności wdrożenia środków transformacyjnych takich jak system ETS2 i Społeczny Fundusz Klimatyczny skonstatował Andrzej Kaźmierski. Zmniejszanie zużycia paliw kopalnych w ogrzewaniu budynków i transporcie drogowym ma przyczynić się do zmniejszenia zależności od importowania ich (potrzeby tej, mówił prelegent, dowiodła wojna w Ukrainie). Kaźmierski wyraźnie opowiedział się za priorytetem dla działań długofalowych i eliminujących strukturalne uwarunkowania, które decydują o ubóstwie energetycznym i transportowym. – Pierwszym odruchem jest zapewnienie ludziom dopłat do cen energii. Wszyscy wiemy, że nie jest to żadne trwałe i wyprowadzające z kryzysu rozwiązanie. Oczywiście, osobom najuboższym należy czasowo pomóc w opłacie rachunków, musi to być jednak schemat zanikający – zmniejszający się z czasem, a przy tym skorelowany z działaniami inwestycyjnymi – wskazał ekspert, wymieniając dalej takie przedsięwzięcia jak głęboka termomodernizacja, instalacje źródeł OZE czy reforma rynku energetycznego umożliwiająca racjonalne wykorzystanie energii ze źródeł pogodozależnych. Z kolei walka z wykluczeniem transportowym, w przekonaniu Kaźmierskiego, powinna oprzeć się przede wszystkim na wsparciu zeroemisyjnego transportu publicznego, rozbudowie infrastruktury rowerowej czy zwiększaniu dostępności do samochodów elektrycznych.

Czytaj też: Walka z wykluczeniem transportowym walką z emisjami. Przypadek Krakowa i raport Klubu Ekologicznego

Powstanie Zielona Księga

Przygotowanie Społecznego Planu Klimatycznego wymaga prac zarówno na poziomie technicznym - przeprowadzenia głębokiej analizy stanu budynków - jak i społecznym, nastawionym na występujące ludzkie potrzeby. – Rozpoczynamy współpracę z organizacjami pozarządowymi i think-thankami. Chcemy stworzyć Zieloną Księgę wymieniającą projekty skorelowane z planowanymi celami polskiego Społecznego Planu Klimatycznego. Przez cały czas tworzenia dokumentu zamierzamy prowadzić szerokie konsultacje publiczne – mówił Andrzej Kaźmierski, zapowiadając ich rozpoczęcie „w najbliższych tygodniach”. – Do czerwca br. zostanie uruchomiony stały proces tworzenia Zielonej Księgi. Mamy rok na opracowanie całego dokumentu Społecznego Planu Klimatycznego – podsumował swoje wystąpienie. Jak zauważyła prowadząca dyskusję, poszczególne przejawy polityki klimatycznej UE, wpisujące się w założenia Europejskiego Zielonego Ładu oraz pakiet Fit For 55, wywołują społeczny niepokój. – Projekty takie jak ETS2 budzą obawy grup, które zostaną dotknięte ich skutkami i nie wiedzą jak będą musiały wywiązywać się z nowych obowiązków. Jakie więc warunki muszą zostać spełnione, aby Społeczny Fundusz Klimatyczny był wdrażany w sposób odpowiedzialny społecznie? – spytała Justyna Piszczatowska.

Odpowiedzi na to pytanie podjęła się specjalistka ds. energii i klimatu z Polskiej Zielonej Sieci i Koalicji Klimatycznej Alicja Piekarz. Prelegentka mówiła o włączaniu w proces wypracowywania Planu różnych interesariuszy, w tym na poziomie rządowym. W procesie, według Piekarz, powinno uwzględnić się co najmniej pięć resortów, łącznie z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. – Pozytywny komunikat wokół Społecznego Funduszu Klimatycznego byłby szansą na odwrócenie negatywnej narracji wokół Europejskiego Zielonego Ładu. Ceny paliw rzeczywiście wzrosną, ale po to jest ten instrument, żeby społeczeństwo tego wzrostu mocno nie odczuło. Środki inwestycyjne pomogłyby za to trwale zlikwidować problem – mówiła Alicja Piekarz. Specjalistka opowiedziała się również za włączeniem samorządów, które „najlepiej znają swoich mieszkańców”. Czasu jest jednak coraz mniej. – W realiach administracji państwowej czerwiec 2025 r. to „już”. Tymczasem grupy wrażliwe potrzebują maksymalnego usprawnienia procesu pomocowego, w czym dużą rolę do odegrania ma m.in. opieka społeczna – stwierdziła.

Zaangażowanie od szczebla lokalnego

Co do samorządów, jak stwierdziła Justyna Piszczatowska, „odrobiły one bardzo poważną lekcję” przy okazji następstw wdrożenia systemu ETS1. Adam Ostrowski ze Związku Miast Polskich wyraził wolę współpracy z administracją centralną na forum Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego przy projektowaniu rozwiązań Społecznego Planu Klimatycznego. Nawiązując do doświadczeń z ETS1, Ostrowski wspomniał też o postulacie podniesionym przez ZMP dwa lata temu. – Prosiliśmy stronę rządową o rozważenie możliwości partycypacji przez jednostki samorządu terytorialnego w dochodach ze sprzedaży uprawnień do emisji, tak by te mogły dokonać modernizacji systemu ciepłownictwa mieszkaniowego, który w Polsce jest jednym z najbardziej rozbudowanych w Europie, ale ma duże zaległości pod względem efektywności energetycznej; zwłaszcza w małych i średnich miastach. Samorządy nie mają już środków na ich modernizację – mówił prelegent. Stanowiący odpowiedź na ETS2 Społeczny Fundusz Klimatyczny, w przekonaniu Adama Ostrowskiego, powinien w większym stopniu uznać potrzeby i podmiotowość władz lokalnych. „Gigantyczną rolę” samorządów dostrzegł też Andrzej Kaźmierski, widząc ją m.in. w tworzeniu społeczności energetycznych, które jako konkretne projekty mogłyby korzystać ze wsparcia Społecznego Funduszu Klimatycznego. – Zgłaszajcie wizje swoich projektów, żeby mogły być zmieniane w schemat działania. To Wy wiecie, co rozwiąże Wasze problemy i jak sparametryzować schemat, aby realizował cele Społecznego Funduszu Klimatycznego – Kaźmierski zwrócił się do samorządowców.

Czytaj też: Efektywność energetyczna nową dewizą samorządów

Wzrost kosztów będzie natychmiastowy

- Mówimy o napiętych terminach – przypomniał Robert Jeszke. Czerwiec 2025 r. to termin przedstawienia Planu, który w ciągu kilku miesięcy ma zostać zatwierdzony przez Komisję Europejską, tak, żeby Polska otrzymała środki z SFK już przed wejściem w życie systemu ETS2. – Wyższe koszty ogrzewania i transportu dla mikroprzedsiębiorców i gospodarstw domowych pojawią się od razu z wprowadzeniem systemu. Tymczasem gospodarstwo domowe w Polsce wydaje na transport i ogrzewanie ok. 14% swojego dochodu – kilkakrotnie więcej niż w państwach takich jak Niemcy i Szwecja. Instrument zmniejszający koszty nałożone przez ETS2 jest więc dla nas szalenie istotny – mówił ekspert KOBiZE. Jeśli KE oceni polski Społeczny Plan Klimatyczny negatywnie, „wrócimy do punktu wyjścia”. Przygotowanie Planu, dodał Jeszke, wymaga także przyjęcia finalnej wersji Krajowego Planu na rzecz Energii i Klimatu. – Zachęcam samorządy i wspierające je organizacje do przygotowywania polityk zarządzania zasobami mieszkaniowymi, ale i mechanizmami transportowymi. Pozbawiony osłon system ETS2 w największym stopniu dotknie nie tyle osób najuboższych, co osób najuboższych zamieszkujących słabo zamieszkane regiony naszego kraju – wskazał Jeszke.

Ewentualne zaprzepaszczenie otrzymania środków z SFK wzmogłoby społeczne obawy i opór wobec polityki klimatycznej. Wspomniała o tym Alicja Piekarz, mówiąc o „pożywce narracyjnej” dla przeciwników zielonej transformacji, którzy mieliby się powoływać na drastyczny wzrost kosztów życia. Ekspertka zauważyła, że zwłaszcza rozwój transportu publicznego wymaga współpracy między wieloma samorządami, te jednak nie są do końca świadome istnienia Społecznego Funduszu Klimatycznego. – Jako Polska Zielona Sieć przeprowadziliśmy warsztaty dla przedstawicieli gmin i powiatów; okazało się, że nikt nie znał tego instrumentu. Proces partycypacyjny, łącznie z wystarczającą ilością czasu na przedstawienie swoich wniosków i uwag, musi więc być możliwie szeroki. Dzięki temu wzrosną szanse na dostarczenie w czerwcu 2025 r. najlepszego możliwego Planu – podsumowała Piekarz

Szymon Majewski
Dziennikarz