Bądźmy efektywni i bezpieczni. Polska, UE i Ukraina ze wspólnymi celami

© wiha3

Plany redukcji uzależnienia europejskiej energetyki i przemysłu od paliw kopalnych z Rosji zaczęły być podejmowane bardzo krótko po inwazji z 24 lutego 2022 r. Na politycznej agendzie wysoko stanęła kwestia energetycznej „derusyfikacji”, a rozwiązania umożliwiające zmniejszenie importu szczególnie newralgicznego gazu ziemnego przedstawiła wtedy Międzynarodowa Agencja Energii (ang. International Energy Agency – IEA), rekomendując m.in. przyśpieszenie rozwoju energetyki wiatrowej i słonecznej, maksymalizację dostaw gazu z innych źródeł oraz zwiększenie efektywności energetycznej w budownictwie. Przemyślaną odpowiedź na nowe wyzwania UE przedstawiła w wynegocjowanym przez Radę UE i Parlament Europejski w grudniu 2022 r. planie REPowerEU, którego cele zostały włączone do krajowych planów odbudowy.

Ponad dwukrotny spadek importu gazociągami

W drodze do pełnej rezygnacji z rosyjskich surowców plan zakłada wzmacnianie inwestycji w odnawialne źródła energii, w tym w zrównoważony biometan i wodór, wsparcie transportu zeroemisyjnego, dywersyfikację dostaw, promocję magazynowania energii czy zwiększenie efektywności energetycznej. Jak podaje Komisja Europejska, pierwsze pomyślne rezultaty pojawiły się jeszcze przed przyjęciem oficjalnej koncepcji, w kilka miesięcy od wybuchu wojny – w sierpniu 2022 r. rosyjski gaz ziemny miał stanowić tylko 9% surowca sprowadzanego do Europy gazociągami, w porównaniu z 41% rok wcześniej⁽¹⁾. Według danych przytoczonych przez Polski Instytut Ekonomiczny w styczniu 2024 r., w ubiegłym roku import rosyjskiego gazu gazociągami spadł ponad dwukrotnie – z 67 mld m3 w 2022 r. do 30 mld m3 w 2023 r. Spadek prezentował się znacznie mniej efektownie w przypadku importu gazu LNG, który w latach 2022-2023 zmniejszył się o 3% - z 19,8 mld m3 do 19,2 mld m3⁽²⁾.

Czytaj też: Jak bardzo Europa jest uzależniona od rosyjskiej ropy? Analiza T&E

Za wcześnie na oceny REPowerEU

Na temat tego ostatniego glos zabrał ekspert Forum Energii, Maciej Zaniewicz, w przygotowanym opracowaniu wskazując, że ani LNG (gaz skroplony) ani LPG (gaz ciekły) nie zostały objęte unijnymi sankcjami. W 2022 r. państwa członkowskie UE zapłaciły za LNG z Rosji 16 mld euro, z czego 6 mld przypadło na Francję; z kolei europejskim liderem importu wykorzystywanego głównie jako paliwo samochodowe czy do ogrzewnictwa indywidualnego LPG została Polska. Byliśmy odbiorcą ok. 2/3 rosyjskiego eksportu tego surowca, płacąc za niego 710,3 mln euro⁽³⁾. W rozmowie z Teraz Środowisko Zaniewicz stwierdza, że „w redukcji importu rosyjskiego gazu doszliśmy do ściany”. – Po stronie UE nie ma woli do zacieśniania sankcji, bo oznaczałoby to choćby redukcje importu LNG z Rosji. Tymczasem niektóre państwa takie jak Hiszpania i Belgia od wybuchu wojny znacząco zwiększyły swój import, korzystając z niskich cen. Nastroje polityczne wokół potencjalnego zwiększania sankcji są dziś inne niż dwa lata temu. To, czym należy się jednak zająć już teraz, to uszczelnienie sankcji na ropę naftową, które są dziurawe. Rosja znalazła sposób na ich obchodzenie. W tym zakresie znów jednak potrzebujemy jednomyślności i woli politycznej – ocenia ekspert. Mimo to nasz rozmówca odnotowuje zauważalny spadek importu rosyjskich paliw kopalnych, do którego doszło wskutek szybkich, doraźnych decyzji. – W momencie inwazji na Ukrainę jako UE płaciliśmy za rosyjskie surowce ok. 16 mld euro miesięcznie – dziś to ok. 2 mld euro. Przestaliśmy być jako Unia największym odbiorcą tamtejszego eksportu i spadliśmy na dużo niższą pozycję. Choć 2 mld euro to nadal duża kwota, obiektywny spadek jest znaczący – zauważa Zaniewicz i dodaje, że na obserwację długoterminowych skutków wdrażania polityk REPowerEU jest jeszcze za wcześnie. – Efekty tego programu w zakresie odejścia od rosyjskich paliw kopalnych, przyspieszenia zielonej transformacji i wzmocnienia efektywności energetycznej będziemy mogli ocenić za kilka lat. Nie pora jeszcze ani na ogłaszanie jego sukcesu ani krytykę rzekomego braku skuteczności – puentuje Maciej Zaniewicz.

Czytaj też: Zapotrzebowanie na gaz w UE spadło o 13% w 2022 r. Co wpłynęło na ten wynik?

Energetyka rozproszona na wojnie

W opinii eksperta „jedyną drogą redukcji zależności” od paliw kopalnych z Rosji jest odchodzenie od paliw kopalnych jako takich. Receptą są oczywiście zwiększone inwestycje w źródła odnawialne. – Trzeba przy tym jednak pamiętać, że OZE nie są panaceum na wszystkie energetyczne bolączki – zastrzega Zaniewicz, wymieniając dalej problemy ze stabilnością sieci, potrzebę większej elastyczności, a także, szczególnie związane z kontekstem geostrategicznym, zagrożenia w sferze cyberbezpieczeństwa. Te ostatnie stanowią rewers energetyki rozproszonej, która w sferze obronności posiada liczne, udowodnione w toku obecnej wojny, przewagi nad energetyką konwencjonalną. – Analiza doświadczeń wojennych pokazuje, że scentralizowana energetyka, wielkich sieci i jednostek wytwórczych która dominuje nie tylko w Ukrainie, ale i w całej Europie, jest dużo bardziej narażona na działania zbrojne czy ataki terrorystyczne. Energetyka rozproszona jest dużo bardziej odporna, ciężej ją fizycznie zlikwidować czy uszkodzić. Ukraina już dziś podejmuje ten trend – nie zawsze jest on bezemisyjny, ponieważ instaluje się m.in. generatory diesla, ale mimo wojny trwa także rozbudowa farm wiatrowych. Nie ma jednak róży bez kolców; energetyka rozproszona to równocześnie energetyka bardziej zdigitalizowana, a więc bardziej narażona na cyberataki. Rosja bardzo intensywnie atakuje cyfrowo energetykę ukraińską – wyjaśnia ekspert Forum Energii. Jak dodaje, energetyczno-klimatyczne założenia polityki UE są od początku wpisane w negocjacje akcesyjne z Ukrainą, które „de facto oznaczają harmonizację prawa ukraińskiego z unijnym”. W ramach projektu Green Deal Ukraina, w którym uczestniczy Forum Energii, opracowano mapę drogową dla integracji w obszarze energetyki i klimatu; zakłada ona m.in. opracowanie spójnego podejścia do systemu ETS czy sfinalizowanie ram inwestycyjnych w zakresie OZE⁽⁴⁾.

Czytaj też: Czy inwazja Rosji na Ukrainę spowoduje wzorst w kierunku OZE?

Zielony wodór z Ukrainy

Zwiększanie efektywności energetycznej ma miejsce również w ogarniętym wojną kraju. – Rezultaty przynoszą nawet tak prozaiczne działania jak wymiana żarówek w oświetleniu ulicznym i w budynkach użyteczności publicznej na ledowe – mówi Maciej Zaniewicz. Ekspert rekomenduje działania systemowe w postaci kierowanej przez państwo i wspieranej przez UE termomodernizacji czy wymiany źródeł ciepła, ponieważ apele do mieszkańców o zmniejszanie temperatury w mieszkaniach czy oszczędzanie energii elektrycznej okazują się nieskuteczne. Unijno-ukraińska współpraca na rzecz efektywności i bezpieczeństwa energetycznego może dotyczyć również rozwoju zielonego wodoru. – Jeśli chodzi o zielony wodór, UE nie będzie samowystarczalna. Z uwagi na olbrzymi potencjał OZE – dużą wietrzność, ale i dobre warunki dla fotowoltaiki – Ukraina może być znakomitym kierunkiem importu. Istniejąca infrastruktura gazowa po modernizacji może służyć do przesyłu zielonego wodoru, ale i zielonego amoniaku. Taki projekt już istnieje, trwają też projekty pilotażowe instalowania elektrolizerów na ukraińskich elektrowniach wodnych – opowiada Zaniewicz.

Stopniowe odejście od mrożenia cen energii

Efekty kryzysu energetycznego, którego pierwsze symptomy było widać już w 2021 r., dla gospodarstw domowych zostały złagodzone przez rządowe działania interwencyjne. Specjalistka ds. polityki społecznej w Forum Energii, Konstancja Ziółkowska wymienia tu mrożenie cen energii elektrycznej, cen gazu oraz ciepła systemowego, a także inne środki osłonowe w postaci dodatku węglowego czy dodatku dla osób ogrzewających się energią elektryczną lub pompami ciepła. – Wzrost cen nie był więc tak dotkliwy jak wynikało ze spotęgowanej wojną sytuacją na rynku; dodatek osłonowy, wcześniej obecny w tarczy antyinflacyjnej, zagwarantowano także w ustawie o mrożeniu cen energii na pierwszą połowę roku 2024 r. – mówi ekspertka. Nasza rozmówczyni uznaje konieczność interwencyjnego zamrożenia cen energii w momencie kryzysu, poddaje jednak w wątpliwość jego kontynuację. – Kontrakty zawierane na giełdzie pokazują spadek cen surowców energetycznych, co można potraktować jako bodziec do stopniowej rezygnacji z mrożenia, które jest kosztowne i zakłóca sygnały rynkowe – tłumaczy. Alternatywne propozycje Forum Energii, o których pisaliśmy tutaj, zakładają wprowadzenie bonu energetycznego, wsparcia dla taryf dystrybucyjnych czy dodatkowych środków na wzmacnianie efektywności energetycznej budynków. –Całkowite odmrożenie cen w drugiej połowie 2024 r. oznaczałoby ich wzrost o ok. 60%. Rekomendujemy, aby robić to stopniowo i na pewno z zabezpieczeniem dla osób najuboższych, dla których dodatkowe 1200 zł w rocznych rachunkach to bardzo duża kwota – wyjaśnia Konstancja Ziółkowska.

Jak wzmacniać efektywność energetyczną

Jak mówi ekspertka, ok. 70% wydatków na energię zużywaną w domu wynoszą rachunki za ogrzewanie oraz ciepłą wodę, największy potencjał oszczędnościowy tkwi więc w poprawie efektywności energetycznej tych nośników. Według przedstawicielki Forum Energii publiczne programy takie jak Czyste Powietrze powinny jeszcze bardziej postawić na kompleksową termomodernizację budynków. – NFOŚiGW już idzie w tym kierunku, warto jednak go przyspieszyć. W 2023 r. ok. ¼ wniosków w Czystym Powietrzu dotyczyło kompleksowej termomodernizacji. To niezłe wyniki, dobrze jednak gdyby było ich więcej lub nawet stanowiły większość – wskazuje Konstancja Ziółkowska. Specjalistka optuje również za zwiększaniem efektywności energetycznej w budownictwie wielorodzinnym, gdzie ocieplenie nadal często jest niskiej jakości, a budynki pozostają wysoce energochłonne. – Istnieją pewne instrumenty Banku Gospodarstwa Krajowego, które mają wspierać  kompleksową termomodernizację budynków wielorodzinnych, są jednak niewystarczające; wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe z nich nie korzystają – dodaje nasza rozmówczyni.

Termomodernizację wymuszać będzie również dyrektywa o efektywności energetycznej budynków, zakładająca najszybszą eliminację tzw. wampirów energetycznych – obiektów o najsłabszych charakterystykach. W ocenie Ziółkowskiej istotne wyzwanie w tym obszarze może stanowić współpraca z konserwatorami zabytków (wiele z „wampirów” to często stare, przedwojenne kamienice wpisane do gminnych ewidencji zabytków). – Konserwatorzy często nie zgadzają się na różne modernizacyjne rozwiązania, trzeba więc udrożnić komunikację. Dyrektywa wprowadza jednak rozwój punktów doradztwa i punkty kompleksowej obsługi dla mieszkańców czy wspólnot, tak żeby istniał realny dostęp do doradztwa energetycznego. Dostęp do wiedzy i kształcenie specjalistów oraz audytorów to kluczowa kwestia – mówi ekspertka. Instrumentem, który może pomóc w realizacji tych wszystkich polityk, mających na celu m.in. przyśpieszenie pełnego odejścia od rosyjskich paliw kopalnych, jest Społeczny Fundusz Klimatyczny – jak przypomina specjalistka, Polska będzie jego największym beneficjentem.

Czytaj też: Uprawnienia do emisji już niedługo w sektorze budynków i transportu. ETS2 a efektywność energetyczna

Szymon Majewski
Dziennikarz