Wpływ systemu kaucyjnego na środowisko

Maija Krastina
Strategic Communications expert w Zero Waste Latvia

TŚ: Zacznijmy od kontekstu. Jak do zmniejszenia ilości odpadów w środowisku naturalnym miał się przyczynić przyjęty na Łotwie Narodowy Plan Gospodarki Odpadami na lata 2021-2028?

MK: Przede wszystkim mogę powiedzieć, że nawet najlepszy plan nie ma żadnego znaczenia, o ile nie pójdą za nim konkretne działania. Narodowy plan na Łotwie istnieje na papierze, ale z jego realizacją bywa różnie i napotykamy przy tym na przeszkody.

TŚ: Częścią dokumentu było wprowadzenie systemu kaucyjnego, który funkcjonuje od 1 lutego 2022 r.

MK: Jako Zero Waste Latvia przez wiele lat pytaliśmy o działania, które zmniejszą ilość odpadów w środowisku i podniosą poziom cyrkularności naszej gospodarki. Chcieliśmy, żeby system kaucyjny pojawił się na Łotwie sporo wcześniej – odkąd jednak działa, rzeczywiście pomógł nam znacząco podnieść poziom recyklingu odpadów, a przede wszystkim zmniejszyć ich ilość w środowisku.

TŚ: Jaka była skala zanieczyszczenia środowiska opakowaniami na Łotwie i co zmieniło wprowadzenie systemu kaucyjnego?

MK: Zanieczyszczenie środowiska, czy też, mówiąc precyzyjniej, obecność plastiku w przyrodzie to problem bardzo trudny do dokładnego śledzenia i porównywania. Większość państw monitoruje i rejestruje przede wszystkim poziom zanieczyszczenia ekosystemów morskich. Nie ma wystarczającej ilości danych, żeby precyzyjnie określić globalny wpływ systemów kaucyjnych na środowisko naturalne. Możemy powiedzieć o tym, co widzimy na własne oczy. W łotewskich lasach czy na nadmorskich plażach znajdowało się mnóstwo śmieci, których teraz nie ma. Dostrzegamy to podczas corocznego wielkiego „Narodowego Sprzątania”. Przed odzyskaniem niepodległości, podobnie jak w innych republikach sowieckich, zarządzanie odpadami na Łotwie było straszliwie chaotyczne. Później sytuacja wyglądała różnie; ilość śmieci w środowisku naturalnym pozostawała podobna jak w innych państwach. Wyróżnia nas jednak właśnie oddolna, powszechna akcja Narodowego Sprzątania na wiosnę, kiedy całe społeczeństwo zbiera pozostające w lasach, na łąkach czy plażach odpady. Podczas tych akcji mogliśmy się naocznie przekonać, że plastikowych butelek czy metalowych puszek jest naprawdę dużo, i dlatego przez lata wzywaliśmy do wprowadzenia systemu kaucyjnego . Nie moglibyśmy znaleźć bardziej oczywistego dowodu na to, ze taki system jest potrzebny i że rząd powinien się tym zająć. Debata na ten temat nie trwała bardzo długo, problematyczna pozostała jednak kwestia możliwej konkurencji między dwoma zakładanymi operatorami systemu. Jeden z nich opowiadał się za systemem uwzględniającym więcej frakcji odpadów.

TŚ: Ostatecznie wybranym operatorem został DIO (Depozita Iepakojuma Operators).

MK: Tak – operator, który zaproponował mniejszą skalę systemu. Stało się tak, ponieważ inne startujące w konkursie podmioty nie miały gotowych systemów, tylko zaledwie programy pilotażowe. Dobrze jest mieć takie programy, potrzebowaliśmy jednak systemu, co do którego byliśmy pewni, że działa i również przyjmuje szeroką gamę różnych butelek. Opóźnienie do którego doszło przy wprowadzeniu systemu, było efektem rywalizacji między dwoma zaproponowanymi modelami.

Czytaj też: System kaucyjny na Łotwie. Jak to się robi na Północy?

TŚ: Jak wspomniała Pani podczas konferencji Reuse and Recyckling Through Deposit Systems, po wprowadzeniu systemu kaucyjnego sytuacja znacznie się poprawiła – środowisko naturalne na Łotwie zostało uwolnione od znacznej części porzucanych opakowań.

MK: Efekty środowiskowe pojawiły się szybko i można je bardzo łatwo zaobserwować. Natura pozostaje wolna od wyrzucanych butelek, bo przechwytuje je system.. Obserwujemy to, co się dzieje z poziomem recyklingu – zakończyliśmy właśnie pierwszy rok działania systemu i wskaźnik recyklingu nadal powinno się podnosić.

Jeśli chodzi o konsekwencje wprowadzenia systemu kaucyjnego dla natury są one jednoznacznie pozytywne. Udowadnia to „Narodowe Sprzątanie”, a także tzw. audyty marek (brand audits), w których sprawdzamy, które marki w największym stopniu zaśmiecają nasze naturalne otoczenie. "Narodowe Sprzątanie" uwzględnia również odpady w ekosystemach morskich. Każde z tych źródeł pokazuje, że butelek już nie ma. Oczywiście im więcej czasu zajmuje wprowadzenie systemu albo samo podjęcie decyzji o jego wprowadzeniu, tym trudniej jest skutecznie walczyć z odpadami pozostającymi w środowisku. Straciliśmy 10 lat możliwości życia w czystszym kraju, a posprzątanie odpadów nadal zalegających w naszych ekosystemach zajmie kolejne lata.

TŚ: Co decyduje o sukcesie systemu kaucyjnego?

MK: Najważniejszą cechą systemu kaucyjnego, która to sprawia, jest stosowanie zachęty finansowej, czyli kaucji, którą otrzymuje się po oddaniu zużytego opakowania. Mówiąc najprościej, nawet jeśli nie wszyscy konsumenci na co dzień równie intensywnie uczestniczą w systemie, zawsze znajdzie się ktoś, kto po prostu podniesie wyrzucony śmieć i zaniesie go do punktu zbiórki, żeby otrzymać zwrot. Kwota kaucji mogłaby być nawet wyższa, żeby działać motywująco dla jeszcze większego grona osób. Już teraz jednak rezultaty są dobre. Zachęty finansowe działają.

TŚ: Gdzie jeszcze na świecie sprawdziły się systemy kaucyjne?

MK: Warto się raczej zastanowić, czy w jakimś miejscu, gdzie zastosowano system kaucyjny, nie przyniósł on pożądanych rezultatów. Co do zasady, system kaucyjny działa zawsze. Oczywiście w prawidłowym wdrażaniu zdarzają się przeszkody, o czym świadczy m.in. przykład Niemiec, gdzie opakowania można zwracać tylko w określonych sklepach. Zawsze w pierwszej kolejności należy zastanowić się nad potrzebami konsumentów i wziąć je pod uwagę – nieuwzględnienie ich może prowadzić do porażki. Prześledzenie przypadków, w których tak się stało, byłoby bardzo interesujące. Co do zasady, system kaucyjny jest jednak wysoce efektywnym narzędziem. Jego warianty mogą się od siebie różnić i np. szczegóły rozwiązań amerykańskich lub nowozelandzkich są inne od naszych. Tutaj, w Europie Północnej, implementacja wszystkich systemów zakończyła się znacznym sukcesem. Łotwa, Estonia, Finlandia, Szwecja – mamy być z czego zadowoleni. To także dobra wskazówka dla innych, bo okazuje się, że nie trzeba już wymyślać koła. Jeśli ktoś chce wprowadzić u siebie system kaucyjny, nie musi go tworzyć od zera – wystarczy, że zastosuje gotowe rozwiązania, a później ewentualnie je rozszerzy. Na Łotwie również to robimy, uwzględniając w systemie szklane butelki wielokrotnego użytku, co sprawdza się bardzo dobrze i jest naszym powodem do dumy. Naszą ambicją jest jak największe poszerzanie systemu, tak aby również podnosić poziom recyklingu, a co za tym idzie, całej gospodarki cyrkularnej.

TŚ: Połączenie zbiórki opakowań jednorazowych ze zbiórką szklanych butelek wielokrotnego użytku jest szczególną cechą łotewskiego systemu kaucyjnego. Jak wspomniała Pani na konferencji, druga z tych zbiórek przy prawidłowym wprowadzeniu generuje o połowę mniejsze emisje CO₂ niż zbiórka opakowań jednorazowych. Jak do tego dochodzi?

MK: Szklane butelki są idealnym produktem do gospodarki cyrkularnej. Szkło jako materiał da się poddawać recyklingowi wielokrotnie, a ta sama butelka może być wykorzystywana bardzo długo, nie stając się odpadem. Pod tym względem jesteśmy uprzywilejowani – operator systemu współpracuje z browarami, które stosują zestandaryzowane kształty butelek. Butelki krążą po kraju i nie zamieniają się w śmieci, co jest najlepszym możliwym rozwiązaniem. Każdy rodzaj recyklingu pochłania wielkie ilości energii. W idealnym (albo po prostu lepszym) świecie powinniśmy wrócić do stanu, w którym dominują opakowania wielokrotnego użytku. Szkło jako czysty i bezpieczny materiał temu sprzyja. Plastik nigdy nie będzie równie wartościowy. Więcej wielorazowych butelek z mniejszym śladem węglowym i krótsze odległości pokonywane przez opakowania to właściwy kierunek.

TŚ: Mamy zatem do czynienia z dwoma pozytywnymi efektami środowiskowymi – mniejszą liczbą odpadów, ale i niższymi emisjami.

MK: Dzięki swoim wspomnianym wyżej właściwościom, szklane butelki naprawdę rzadko stają się śmieciami. Jako społeczeństwo wiemy, że ten rodzaj opakowań zawsze będzie można zwrócić. W przypadku szkła osiągnięcie cyrkularności jest na wyciągnięcie ręki.

TŚ: Poziom zbiórki szklanych butelek może osiągnąć nawet 100%?

MK: Zawsze pozostanie pewien margines, który uniemożliwi stuprocentowy sukces, ale możemy mieć naprawdę bardzo wysokie wyniki. Sądzę nawet, że doliczona do nich kaucja powinna być wyższa, ponieważ mają większą wartość od opakowań jednorazowych. Wtedy poziom zbiórki byłby jeszcze lepszy.

TŚ: W 2019 roku stowarzyszenie Zero Waste Europe opublikowało Manifest ws. Systemu Kaucyjnego, przedstawiając swoje oczekiwania instytucjom unijnym oraz państwom członkowskim. Czy udało się je zrealizować?

MK: Manifest zawiera listę kluczowych korzyści związanych z wprowadzeniem systemu kaucyjnego, zebranych w jednym miejscu, które można traktować jako stały punkt odniesienia.  Stanowi też apel do państw o przejście na model GOZ, zachowujący wartość materiałów poprzez uch ponowne wykorzystanie. Jako Zero Waste Latvia, ale i wiele innych organizacji zajmujących się gospodarką odpadami, zależy nam na wyższym poziomie cyrkularności, zmniejszeniu liczby opakowań i produktów jednorazowych, a także na zwiększeniu znaczenia opakowań wielokrotnego użytku. Musimy poradzić sobie z problemem zalegających, szczególnie plastikowych, odpadów . Skoro nie wiemy co z nimi zrobić, musimy przestać je produkować. Zwłaszcza tam, gdzie istnieją lepsze alternatywy. Jeśli chodzi o napoje, zastosowanie szklanych butelek wielokrotnego użytku jest jak najbardziej możliwe i wykonalne. Drugi cel to podniesienie poziomu recyklingu – to także minimum, które musimy osiągnąć. Uważam, że systemy kaucyjne należy wprowadzać wszędzie, gdzie jest to możliwe. To niezwykle proste rozwiązanie, którego ludzie się domagają i nie widzę żadnego powodu dlaczego nie miałoby być obowiązkowe.

Rozmawiał Szymon Majewski
Dziennikarz

Więcej treści dotyczących samorządów w zakładce Teraz Samorząd.